JODLOWSKI 1 {FONETYKA} II

36 II. Wybrane klasyfikacje wyrazów na części mowy

ków bez jednoczesnej zmiany ich systemu fleksyjnego, klasyfikacja szczegółowa wyrazów nieodmiennych — świadczą, że typy fleksyjne nie pokrywają się z kategoriami części mowy. Nie tylko w stosunku do języka angielskiego, który zatarł częściowo różnice morfologiczne między rzeczownikiem a przymiotnikiem, ale nawet w stosunku do języka rosyjskiego, stwierdza się, że wielu wyrazów nie można sklasyfikować na podstawie morfologicznej; jedynym niezawodnym kryterium okazują się ich dyspozycje składniowe. Cechy fleksyjne są typowe w ogólnych zarysach dla klas jako całości, nie są zaś istotne dla tych znaków jednostkowych, które uległy przesunięciom. Dla całych klas są istotne jedynie kategorie znaczeniowe oraz odpowiadające im dyspozycje do zastosowania znaków w odpowiednich schematach składniowych. Ponadto przy niektórych częściach mowy (jak wykrzykniki czy zaimki) wchodzi w rachubę kryterium techniki znaczeniowej. Podjąłem więc próbę klasyfikacji polskich zasobów wyrazowych według kryteriów: znaczeniowego, technicznego i składniowego.

Szkic znaczeniowo-techniczno-składniowej klasyfikacji wyrazów

1.    Autonom — znacz, treść uprzedmiotowiona; dysp. do funkcji „przedmiotowych” (m.in. podmiotu i dopełnienia). Rozpada się na pod-kategorie: a) autonom substantywny, nierestryktywny jakościowo, np. to (= zaimek rzeczowny), mogący przyjmować jedynie apozycje (a te mają charakter raczej predykatywny niż atrybutywny); b) autonom restryktywny jakościowo, np. krawat (— rzeczownik), mający zdolność przyjmowania przydawek.

2.    Inherent — znacz, przedstawienie cechy inherentnej; dysp. do pełnienia roli przydawki w formie zgody oraz do roli orzecznika. Rozpada się na podkategorie: a) inherent nierestryktywny, tzn. nie dający się zacieśniać, np. taki (= zaimek przymiotny), nie przyjmujący określeń przysłówkowych; b) inherent restryktywny, dający się zacieśniać, np. zielony (= przymiotnik), przyjmujący określenia przysłówkowe.

3.    Adherent — znacz, przedstawienie cechy toku lub cechy innej cechy; dysp. do roli okolicznika. Rozpada się na podkategorie: a) adherent nierestryktywny, np. tak (= zaimek przysłowny), niezdolny do przyjmowania dalszych określeń przysłówkowych, b) adherent restryktywny, np. ukośnie (= przysłówek), zdolny do przyjmowania dalszych określeń przysłówkowych.

(Restryktywność tzw. imion w przeciwieństwie do zaimków pochodzi stąd, że imiona posługują się pojęciami, w których mieszczą się cechy da-

2. Stanisław Jodłowski, Próba zarysowania polskiego systemu części mowy    37 jące się wyróżniać; zaimek zaś, jako wyraz niemnemiczny, tzn. nabierający treści dopiero w kontekście, a nie wynoszący jej z pamięci, w pozycji słownikowej, tzn. wzięty w oderwaniu, nie zawiera treści, którą by można było wyróżniać określeniami).

4.    Kwotyfikator — znacz, pojęcie ilości; dysp. do pełnienia roli przydawki, przeważnie w schemacie składni rządu (odchylenie zachodzi w zakresie liczb 1-4). Podział na podkategorie: liczebnik, np. pięć, i zaimek liczebny, np. tyle, opiera się przede wszystkim na kryterium technicznym; o różnice składniowe trudniej tu ze względu na nierestryktywność liczebnika. (Liczebniki porządkowe i wszelkie przymiotnikowe wchodzą w kategorię przymiotnika).

5.    Czasownik — znacz, przedstawienie udziału w toku, czyli kinetyce czasowej; formy osobowe (podstawowe), np. pisze, charakteryzują się składniowo funkcją predykatywną. Imiesłów przymiotnikowy można scharakteryzować funkcją zgodną z kategorią znaczeniową (tokiem): nie może pełnić roli orzecznika ani przyjmować słowa posiłkowego; gdy przyjmie słowo posiłkowe (np. był interesujący), to dowód, że sam w sobie nie ma już wartości czasownikowej, że już nie jest imiesłowem, lecz przymiotnikiem. Imiesłowy bierne wchodzą w zakres przymiotników (np. przyniósł zabitego zająca) lub w skład złożonych form strony biernej (został zabity). Bezokolicznik — to forma izolacji toku, ale nie usamoistniona rzeczownikowo, nie jest więc w ścisłym znaczeniu nazwą czynności; to jakby imaginativus, wymieniający tok, ale nie waloryzujący go logicznie.

Czasownik może też być niefleksyjny (np. wolno, można, trzeba, widać, słychać) — znacz, przedstawienie toku nie wywodzonego; skł.: dysp.

< laniotwórcza, bezpodmiotowa.

6.    Spójnik równorzędności (np. i, albo) — znacz, przedstawienie stosunku równorzędnego; dysp. do pełnienia roli urównorzędniającej.

— Spójnik podrzędności (np. że, jeśli) — znacz, przedstawienie losunku nierównorzędnego; dysp. podrzędnikotwórcze: tworzy ze zdań minimalnych podrzędniki.

7.    Przyimek (np. przed, po) — znacz, przedstawienie stosunku im'równorzędnego; dysp. podrzędnikotwórcze: tworzy z imion określenia.

K. Sytuant (np. tylko, jeszcze) — znacz, przedstawienie sytuacji; <lr;p. do sytuowania zdania.

Waloryzant (np. nie, czy?, niech., prawod.pod.obn i c)    i""

iir logiczny treści nominalnej; dysp. do iimlnwimin luli niinm ""I"*" h i|',ie/,i)ego znaków językowych