IMG59 (2)

266

OKKSTKUS

sine pośrigu zu Orcslcwm. Osinlceznie Ornlct i jego lownr/y&ze przybili do brzegów Aftykł, gilzie winicili świątynię dln Artemidy. Inny epizod tego powrotu / Taurydy - ( Hf)w 2.

Osiaini akcent nulu o Oreitetie dotyczy osiedleniu mc u Alyoliil/n' i jego małżeństwa. (idy Orcslc* był jeuc/e dzieckiem. ojciec zaręczył go z krewną *•

) fcrnimntj, córki) Meneliosa i Heleny. W Troi Mcnc* lao* cofnął jednak iłowo i zaręczył Hermionę z -* Neoptołemoacm. Po powrocie z Taurydy Orestes udał się do llcrmiony i pod nieobecność NcoptoIcmoM. który przebywał w Deltach dla zasięgnięcia rady u wyroczni, porwał i.| Mówiono nawet, ze Omlet za r,idi| lici miony zabił Ncopiolcmosii w Delfach, Podobno w tym celu wywołał bójkę, w czatic której jego rywal znalazł śmierć.

Oirstcs miał / Mcrmioną syna, Ti&amcnosa. Po śmierci Kyłarebesa zmarłego bezdzietnie ( • Anoksa-gonii) Omlet rządził w Argos, jak również w Sparcie. jako następca Menelaosa. Niedługo przed jego śmiercią zaraza nawiedziła kraj. Zapytana o radę wyrocznia odrzekła, że plaga zostanie zażegnana, jeśli miasta zniszczone w czasie wojny trojańskiej zostaną odbudowane i jeśli bogom tych miast zostanie przywrócona cześć, której ich pozbawiono. Orestes zatem wysłał kolonistów do Azji Mniejszej, ażeby odbudowali zburzone miasta. Mówiono, że Orestes dożył późnej starości, zmarł w wieku dziewięćdziesięciu lat. po siedemdziesięciu łatach panowania. Pokazywano jego grób w Tegei i oddawano mu cześć boski).

W Rz ymic podawano, że Orestes zmarł w Aricji (jednej z miejscowości, gdzie wedle przypuszczenia utrzymywał się kult Artemidy Taurydzkiej), i że kości jego zostały przeniesione do Rzymu i złożone w ziemi pod świątynią Saturna, mh

l	f IX MJtpoł i	W XI452 n.);	Schol In II1	7;Od 1	1 -II) u.;	III 193; 300
II,; n	fMiiiicM	;l (>l (Ktnlrl]	l,l> W A f/»:		E.	Or.llT.El;
Pi./’	ii $in iKh<	rl,;ll>E-/«!/> t	01,117; 119. i	120; 12*	9; 1 Uli,	IV 103; Ov.
Pmi	III 2. 43 n,; /	Irt VIII, Apd	, Ep. VI13 n	Sc ho	1. in A	i i,-A. 332;
Mm	>1 m A R. IV 7	D)n.;T/cl. in	l.u-. l374;Pduv 1 22		,6;21,	5; 1.
’. ii	16,7; II, Sn.;}	9,9;3l1*i:8;9;	;III l,9-6;3,6	-7; 19.	9:22.1	1: V4.3: VII
	h.2. V||| J. |;<	4.34. M; IX .	i6.4;Scrv, in	Vcf8	lr«. II116. Por. V
Kriri		Omie. ilywii	Halle I9}4;p	Amandry, w		:Rcv. Aicli.

W. Ferrari, w. Aihcnaeum 1038. i 1-37.

ORKSTEUS (UpaoOeuę) - król Etolii, syn Dcuka-liona, brat Pronoosa i Mnrutoniosa. Jedna z jego suk wydała na świat kawał drzewa. Orcslcus kazał drzewo zakopać i z niego wyrósł wspaniały krzew winnej latorośli, dającej piękne winogrona. Wobec tego cudownego wydarzenia Orcsteus dał synowi imię Pytios (imię urobione od słowa znaczącego „rosnąć*'). Tego to Fytioaa synem był król — Ojneus. mb Alh 11 3J b: Psin. X 38. I

ORFEUSZ COpipcóę) - Mit oOrfeuszu jest jednym z najbardziej niejasnych i obciążonych symbolizmem podań, jakie /.na mitologia helleńska. Poświadczony w bardzo odległych czasach, mit ten rozwijał się i ostatecznie stal się prawdziwym systemem teologicznym, wokół którego powstała obfita literatura, w dużej mierze ezoteryczna. Mil Orfeusza wywarł wpływ na ukształtowanie się prymitywnego chrysliani/mu i znajduje potwierdzenie w ikonografii chrześcijańskiej.

Orfeusza podawano zgodnie za syna •* Ojagra. natomiast tradycje różnią się co do imienia matki.

Nąjczęścioj uchodził za syna Kalliopc, muzy nujwy/ij postawionej w hierarchii dziewięciu muz. Niekiedy w miejsce Kalliopc wymieniano Polihymnię lub jeszcze, ale r/ad/iej. Mcnippe, córkę Tamyrisa. Orfeusz byj Trakiem. Podobnie jak muzy pozostawał w bliskości Olimpu i często przedstawiano go śpiewającego bogom. Nosił strój Traków, co widać na pomnikach figuralnych. Mitografowie czynią go królem tego kraju_v władcą nad plemionami Uistonów, Od rysów, Macedończyków i in. Orfeusz był wspaniałym śpiewakiem, muzykiem i poetą. Orał na lirze i na „kilurzc”, której ponoć był wynalazcą. Jeili nawet odmawiano mu tego zaszczytu, to przyznawano, że powiększył ilość strun lego instrumentu, który początkowo posiadał ich siedem, u polem dziewięć, „zgodnie z ilością muz". Jakkolwiek by się sprawa miała, w każdym razie śpiew Orfeusza był lak pełen słodyczy, żc dzikie zwierzęta podążały za nim, drzewa i krzewy chyliły się ku niemu, a dzicy, srodzy ludzie łagodnieli.

Orfeusz uczestniczył w wyprawie Argonautów, Będąc jednak słabszym od innych herosów, sam nie wiosłował. Pełnił funkcję tzw. „prokcloustesa", poddając rytm wioślarzom. Ra/ podczas szalejącej burzy potrafił utrzymać spokój wśród załogi i uciszył fale swym śpiewem. Jako jedyny wtajemniczony w misteria z Samotraki zwracał się z prośbami do Kabirów (bóstw tych misteriów) w imieniu swych towarzyszy, których zachęcał, by oni z kolei dali się wtajemniczyć. Rola Orfeusza polegała głównie na tym, by śpiewał, gdy syreny usiłowuly zwabić Argonautów, i istotnie zdołał on powstrzymać żeglarzy dzięki temu, żc śpiew jego górował słodyczą nad śpiewem czarodziejek. W orfickim poemacie Argonaulyki przypisywano mu ponadto jeszcze inne czyny, jak np. umiejętność zażegny-wania niebezpieczeństw, za pomocą obrzędów magicznych i in. Po prostu Orfeusz byl kapłanem Argonautów.

Najbardziej znany mit dotyczący Orfeusza to opowieść o zstąpieniu jego do Hadesu z miłości do żony Eurydiki. Mit ten został przede wszystkim podjęty jako temat literacki w epoce aleksandryjskiej, a wersję jego najbogatszą i najpełniejszą podąje IV księga Georgik Wcrgiliusza. Eurydike była nimfą (dryadą), bądź też córką Apollona. Pewnego dnia, gdy przechadzała się nad brzegiem rzeki w Tracji, ścigał ją Aristąjos, chcąc ją posiąść. Eurydike uciekając nastąpiła w trawie na żmije i zmarła od jej ukąszenia. Niepocieszony Orfeusz zszedł do Podziemia, aby odnaleźć żonę. Dźwiękami swej liry oczarował nie tylko potwory Piekieł, ale i bogów Podziemia. Poeci prześcigają się w odmalowywaniu efektów tej boskiej muzyki: koło Iksjona zatrzymuje się w bezruchu, kamień Syzyfa zachowuje sam w sobie równowagę, Tantal słuchając muzyki nie odczuwa głodu ani pragnienia itd. Nawet Danaidy nie troszczą się, by napełnić dziurawą beczkę. Hades i Persefona godzą się zwrócić Eurydikę mężowi, który dał takie dowody miłości. Stawiają jednak warunek, a mianowicie, żc Orfeusz wyjdzie na ziemię z żoną postępującą za nim, nie obejrzawszy się na nią, zanim nic opuści ich królestwa. Orfeusz zgadza się i rusza w drogę. Ale gdy już miał wyjść na światło dzienne, opanowała go strasznu wątpliwość, czy Persefona nie zadrwiła z niego? Czy Eurydike istotnie idzie za nim? I w tej chwili obejrzał się. A wtedy Eurydike zniknęła i umarła po raz wtóry. Orfeusz usiłuje zawrócić, by ją odszukać, ale teraz Charon jest już nieugięty i Orfeusz traci na zawsze

dostęp do świata podziemnego. Musi wrócić niepocieszony pomiędzy ludzi.

Ze śmiercią Orfeusza łączy się wiele opowieści. Nąjczęściej podawano, żc zabiły go kobiety trackie, ale wysuwano różne motywy, które ściągnęły na niego nienawiść kobiet; czasem miały do niego pretensje o wierną pamięć o Eurydike, co uważały za zniewagę dla nich samych. Mówiono takie, źe Orfeusz nie chciał wcale obcować z kobietami, a nawet, że on wynalazł pederastic. Podobno jego przyjacielem był syn Borca-sza, Kalais. Ponadto Orfeusz po powrocie z Podziemia ustanowił misteria oparte na doświadczeniach zdobytych w tamtym świecie, ale zakazał dopuszczać do nich kobiety. Mężczyźni zbierali się wraz z nim w zamkniętym domostwie, zostawiając broń na zewnątrz drzwi. Jednej nocy kobiety zabrały broń i, gdy mężczyźni wyszli, zabiły Orfeusza i jego wiernych. Inne wyjaśnienie pozostawało w łączności z przekleństwem, jakie rzuciła Afrodyta. Po kłótni z Persefoną z powodu Adonisa Afrodyta musiała na rozkaz Zeusa poddać się wyrokowi Kalliopc. Ta zaś zadecydowała, źe obie boginie zatrzymąją -* Adonisa, każda z nich kolejno przez część roku. Afrodyta była dotknięta taką decyzją, nie mogąc jednak zemścić się wprost na Kalliopc, wznieciła u kobiet trackich miłość do Orfeusza, ale kobiety nic chciały dzielić go między sobą, wobec czego go rozszarpały.

Jedna z wersji, zupełnie odmienna, utrzymywała, żc Orfeusz zginął od pioruna Zcusowego. Bóg był bowiem zagniewany za objawienia mistyczne, jakie Orfeusz podawał wtajemniczonym w jego misteria.

Gdy kobiety trackie (wedle nąjpowszechniejszej wersji o śmierci Orfeusza) rozszarpały jego ciało na kawałki, wrzuciły jc do rzeki, a one popłynęły aż do morza. Głowa i lira poety przybyły w ten sposób na wyspę Lcsbos. Tamtejsi mieszkańcy oddali poecie ostatnią posługę i wznieśli mu grób. Mówiono, że z grobu dobywały się niekiedy dźwięki liry. I dlatego wyspa Lcsbos uchodziła za krainę poezji lirycznej par excellence.

Grób Orfeusza pokazywano również, w innych miejscach, np. w Azji Mniejszei u ujścia rzeki Mcles. Opowiadano, żc po zabójstwie Orfeusza zaraza nawiedziła Trację. Zapytana o radę wyrocznia odpowiedziała, żc jest to kara za uśmiercenie poety i żc dla uwolnienia kraju od tej klęski należy odnaleźć głowę Orfeusza i uroczyście ją pogrzebać. Po długich poszukiwaniach udało się rybakom odszukać zagrzebaną w piasku u ujścia rzeki Mcles głowę wciąż jeszcze krwawiącą. ale śpiewającą jak za życia.

W Tcsalii utrzymywała się ciekawa opowieść dotycząca grobu Orfeusza. Podobno grób jego znajdował się pierwotnie w Lejbetra i wyrocznia Dionizosa trackiego przepowiedziała, żc skoro prochy Orfeusza zobaczą słońce, to miasto ulegnie zniszczeniu przez wieprza. Mieszkańcy pokpiwali sobie z tej wyroczni, uważąjąc za rzecz nieprawdopodobną, ażeby wieprz mógł spustoszyć ich miasto. Ale zdarzyło się pewnego letniego dnia, w czasie sjesty, że jakiś pasterz zasnął na grobie Orfeusza. W czasie snu pasterz ów przeniknięty duchem Orfeusza począł śpiewać melodyjnym głosem hymny orfickie. Zwabieni tym pięknym śpiewem robotnicy pracujący w polu przerwali pracę i zgromadzili się tłumnie wokół grobu. Wytworzył się taki tłok, że kolumny podtrzymujące pomnik runęły i odkryły wnętrze sarkofagu zawierające prochy herosu. Z nastaniem nocy rozszalała się okropna burza, wezbrały wody rzeki Sys (co znaczy w języku greckim wieprz), nad którą wznosiło się miasto, i potop zniszczył jego monumentalne budowle. W ten sposób spełniła się tajemnicza przepowiednia.

Po śmierci Orfeusza jego lira została umieszczona na nieboskłonie jako konstelacja gwiezdna. Duch zaś Orfeusza znalazł się na Polach Elizejskich i przebrany w długą białą szatę nadal śpiewał swe pieśni dla błogosławionych.

Wokół tego mitu skrystalizowała się teologia orficka. Uważano, ze Orfeusz ze swego zejścia do Hadesu w poszukiwaniu Eurydiki przyniósł pouczenie o sposobie osiągnięcia krainy błogosławionych i uniknięcia wszelkich przeszkód i trudności czyhających na duszę po śmierci. Istnieje wielki zbiór poematów apokryficznych przypisywanych Orfeuszowi. Zbiór obejmuje zarówno pospolite formułki wypisywane na płytkach i zagrzeby-wane wraz ze zmarłymi, jak Hymny, Teogonię i długi poemat epicki Argonaulyki, o którym już powyżej wspomniano.

Niekiedy uważano Orfeusza wraz z Dionizosem za twórcę misteriów cleuzyńskich.

Jedna z wersji, różnic przekazywana, uważała Orfeusza za poprzednika Homera i Hezjoda. mb

Por. świadectwa zebrane pracz Diclsa, Vorsokrutiker,cd. 3,1. II, s. 163 n.; Pi. /', 4.177;Simonid. fragm.40; A. Ag l630;E.£to 562n.;M 1211 n.: Ak. 337 n.; Schol. in Rh. 892; D. S. 196. III 63; IV 23; V 77: Conon 43; Jlyg,Fab. 14; 164.Astr. II6 n.; Kral. 24; Apd. Bthl. I 3.2;9.16;23; II 4,9; Paus. 114.3:1130,2; III 13.2; 14.3;20,3; V 26,3; VI20.18; IX 17.7; 27. 2;30,4-12; X 7,2;30,6-8;Ov. Met. X 8 n.; XII n.; Verg. Georg IV433 n. i Scrv. ad. v. 524;Sloh. LXIV 14;Sir. VIII330fragm. 18;Tzct. in Lyc.831; A. R. 123 n. i schol.; Myih. lal II44; Schol. in A rat. 269; Orph. Arg. Por. E. Norden. Orpheus ml Eurydike. S. P. A. W. XXII. s. 626-683; W. Dconna, w: R. E. G. 1923, i. 44-69; A. Boulanger, Orphłe, Paris 1923; J. Heurgon. w; Mil. Ec. fr. 1932, s. 6-60; S. Ranach, La Mon dOrphie, w. Cultcs. Mytha cf Rei., II, s. 85-122; W. K. C. Guthric, Orpheus and Greek Rellglan, London 1935; M. P. Nilsson. Early Orphism, Harv. Thcoi. Rev. 1935. i. 181-230; G. V. Callegari. La Leggenda J' Orpheus .., Scrilti in onorc di C. Adami, Merona 1941.

ORION ff2pkov) - myśliwy, olbrzym, syn Euryale i Posejdona, lub może — Hyricusa. Mówiono też, że jak większość olbrzymów, zrodzony był z Ziemi. Otrzymał on od ojca swego. Posejdona, umiejętność chodzenia po powierzchni morza. Byl wielkiej urody i niepospolitej siły. Wpierw poślubił Side, tak piękną i tak dumną ze swej urody, że chciała rywalizować z Herą - co skłoniło boginię do strącenia jej do Tartaru. Pozbawiony żony Orion udał się na wyspę Chios być może zawezwany przez Ojnopiona, by uwolnił go od dzikich zwierząt, wyniszczających jego kraj. Tam Orion zakochał się w Merope, córce Ojnopiona, który jednak nie chciał zgodzić się na to małżeństwo. I tutaj istnieją różne wersje. Bądź mówiono, że Orion po pijanemu chciał zgwałcić Merope; bądź to. że Ojnopion sam go upij. Jakkolwiek było, w każdym razie Ojnopion oślepił Oriona, gdy ten spał nad brzegiem morza. Wtedy Orion udał się do kuźni Hefajstosa, wziął dziecko (imieniem Kedalion), posadził je sobie na ramionach i kazał prowadzić się wprost ku wschodzącemu słońcu. I Orion odzyskał natychmiast wzrok. Potem pośpieszył zemścić się na Ojnopionie, ale nie mógł go dosięgnąć, ponieważ Hcfąjstos wybudował dla władcy podziemne pomieszczenie. gdzie się Ojnopion schronił.

Wówczas zakochała się w Orionie Jutrzenka (Eos, Aurora), porwała go i przeniosła na wyspę Delos. Orion zginął od strzały Artemidy, ponieważ bezczelnie chciał z nią rywalizować na zawodach w rzucie dyskiem, bądź