kozio� ofiarny
3

Skąd więc biorą się przesądne wyobrażenia Jeana Bodina czy Guillaume’a de Machaut? Natura tych złudzeń ma oczywiście charakter społeczny. Zawsze podziela je większość ludzi. W większości ludzkich społeczeństw wiara w czarownic-two nie jest zjawiskiem dotyczącym jedynie kilku lub wielu indywiduów, ale wszystkich.

Wiara w magię przenika społeczność niejako za jej przyzwoleniem. Nawet jeśli w XVI, a także XIV, przyzwolenie takie nic jest bynajmniej powszechne, to jednak zasięg jego, w każdym razie w pewnych środowiskach, jest szeroki; w pewnym sensie wywiera ono presję na poszczególne indywidua. Na razie odstępstwa nie są dość liczne, nie wywierają dostatecznego wpływu, aby uniemożliwić prześladowania. Prześladowcze przedstawienia zachowują jeszcze w pewnym stopniu charakter kolektywnego przedstawienia w sensie dur-kheimowskim.

Przekonaliśmy się już, na czym owa wiara polega, l iczne warstwy społeczne zdane są na pastwę plag tak przerażających, jak zaraza oraz mniej ewidentnych trudności. Dzięki prześladowczemu mechanizmowi kolektywny niepokój i frustracja doznają zastępczego zaspokojenia w prześladowaniach ofiar, przeciw którym można zawrzeć przymierze z racji ich przynależności do niedostatecznie zintegrowanych mniejszości albo czegoś podobnego.

Nasze zrozumienie owego problemu polega na wyłowieniu z tekstu stereotypów prześladowczych. Skoro zostało już to osiągnięte, prawie zawsze wołamy: „Ta ofiara jest kozłem ofiarnym!" Wszyscy dokładnie rozumieją to wyrażenie, nikt nic ma wątpliwości co do jego sensu. Termin „kozioł ofiarny" określa równocześnie niewinność ofiary, kolektywną nienawiść, jaka się na niej skupia, oraz kolektywnie realizowany efekt owej nienawiści. Prześladowcy zamykają się w „logice" prześladowczego przedstawienia i nie mogą się już z niej wydobyć. Guillaume de Machaut na pewno nigdy sam nie uczestniczył w kolektywnych prześladowanich,jednak przejął prześladowcze przedstawienia, które żywią przemoc oraz są przez nią żywione; uczestniczył on w kolektywnym efekcie kozła ofiarnego. Proces prześladowczy wywiera tak silny nacisk na indywidua poddane jego działaniu, że ofiary nie mają szans, aby wykazać swoją niewinność.

Mówimy więc „kozioł ofiarny", aby streścić to wszystko, co do tej pory powiedziałem o kolektywnych prześladowaniach. Powiedzieć o tekście Guillaumc'a de Machaut. że mówi o „kozłach ofiarnych", to zasygnalizować, iż nie jest się oszukanym przez zawarte w utworze przedstawienie, a także, iż uczyniło się co trzeba, żeby rozszyfrować owo przedstawienie, dając na jego miejsce własne odczytanie.

Pojęcie kozła ofiarnego streszcza ten typ interpretacji, który chciałbym rozciągnąć na mitologię. Niestety. / owym pojęciem jest podobnie jak z samą interpretacją. Tylko dlatego, że wszyscy znają jego zastosowanie, nikt nigdy nie myśli o dokładnym sprawdzeniu, w czym tkwi jego istota. Biorą się stąd rozliczne nieporozumienia.

.lak wynika z tekstu Guillaumc'a de Machaut. a także z prawie wszystkich tekstów' o prześladowaniach, zastosowanie wspomnianego pojęcia nic wiąże się bezpośrednio z rytuałem kozła ofiarnego, opisanym w Księdze kapłańskiej, czy też z innymi rytuałami nazywanymi niekiedy rytuałami „kozła ofiarnego", jako że w mniejszym lub większym stopniu przypominają rytuał z Księgi kapłańskiej.

Skoro tylko zaczynamy zastanawiać się nad „kozłem ofiarnym" bądź myśleć o tym wyrażeniu poza kontekstem prześladowczym. mamy skłonność do modyfikowania jego sensu. Znowu przychodzi nam na myśl ów rytuał; podobnie jak w przypadku ceremonii religijnej odprawianej przez kapłanów w określonym dniu. przychodzi nam na myśl idea przemyślanej manipulacji. Wyobrażamy sobie zręcznych strategów. którzy nie zaniedbują niczego, co dotyczy mechanizmów' ofiarniczych, i poświęcają niewinne ofiary z całą znajomością rzeczy oraz makiawelicznym rozmysłem.

Że takie rzeczy mogą się dziać, przede wszystkim w naszych czasach, to możliwe, jednak nawet dzisiaj nie miałyby one miejsca, gdyby ewentualni manipulatorzy nic dysponowali przy organizowaniu swoich podłych procederów tłumem po-6.t