Labuda2

112 Aleksander Wit Labuda

Przedmiotem rozbioru jest albo niewielki utwór, albo fragment wyodrębniony tak, by pokrywał się z jakąś względnie samodzielną calostką kompozycyjną (scenka, opis, etap w argumentacji), ale w miarę możliwości odgrywający w całości rolę istotną. Ponadto powinien on być tak dobrany, by jego omówienie zmieściło się w jednej jednostce lekcyjnej — chodzi więc nie tylko o rozmiar, lecz również stopień trudności. Rozbiór może prowadzić nauczyciel w formie wykładu, mogą go robić uczniowie.

Wykład eksplikacyjny ma układ trójdzielny: teza — argumentacja — wnioski. Ten ramowy schemat służy grupowaniu większej liczby całostek kompozycyjnych.

Postawieniu tezy interpretacyjnej służy waraziste odczytanie tekstu, krótko ujęte wskazanie na jego myśl przewodnią (temat i intencję wypowiedzi, funkcję fragmentu w całości), na jego uczłonowanie kompozycyjne, na główne zasady konstrukcyjne i dominanty nastrojowe. Zależnie od natury omawianego tekstu te całostki występują w różnych kolejnościach. Podobnie jest z całostkami pomocniczymi, do których należą wiadomości o miejscu tekstu w dziele (fragmentu w całości, wiersza w zbiorku itp.), o okolicznościach jego powstania i o jego miejscu w tradycji literackiej.

Teza dotycząca sposobu rozumienia tekstu jest następnie uzasadniana w studium szczegółowym — najobszerniejszej i niezbędnej części eksplikacji. W tej części mieszczą się objaśnienia słownikowe i rzeczowe oraz uwagi, które mogą dotyczyć wszystkich poziomów organizacji tekstu: budowy brzmieniowej i graficznej, słownictwa, składni, wersyfikacji, układu kompozycyjnego, budowy tematycznej, sensów pragmatycznych opisywanych w kategoriach aktów mowy. Nie chodzi tu jednak o metodyczną analizę tych poziomów. Przeciwnie. Komentarz jest wysoce selektywny i skupia się na objaśnianiu tych tylko właściwości tekstu, które bezpośrednio służą jego rozumieniu zaproponowanemu w części tezowej. Ponadto objaśnienia idą tokiem liniowym: tekst jest ponownie odczytywany, lecz z przystankami, które pozwalają skupić się na odcinkach złożonych z kilku słów, na zdaniu, wersie lub ich grupach. Odcinków takich nie wyodrębnia się mechanicznie, komentarz zatrzymuje się tam, gdzie trzeba tekst opatrzyć uwagami natury gramatycznej, kompozycyjnej, objaśnić motyw tematyczny, odcień ironii lub humoru itp. Ogólną ramę dla komentarza wyznaczają wskazane uprzednio granice członów kompozycyjnych tekstu — są miejscem podsumowań cząstkowych.

Te podsumowania ułatwiają zebranie wniosków i przypomnienie najważniejszych argumentów w podsumowaniu końcowym, w którym można też zasygnalizować — jeśli tak jest w istocie — że tekst dopuszcza też inne wykładnie niż ta, którą przyjął i uzasadnił komentator.

Nauczyciel stosuje wykład głównie wtedy, gdy chce przedstawić wzorcową wersję wypowiedzi eksplikacyjnej lub pokazać, jak można interpretować bardzo trudny tekst. Lecz schemat kompozycyjny wykładu pozwala też