Obraz4 (4)

przekonująco wyjaśnić wiele zjawisk dotyczących kształtowania się i ewolue^. przestrzeni funkcjonalnej. Właśnie w tworzącym się dziś systemie gospodarki światowej, w którym narastają procesy współzależności, mamy równolegle do czynienia z tworzeniem się układów zależnych w zakresie działalności gospodarczej, społecznej czy politycznej, także w ujęciu funkcjonalnym. W tym przypadku „centrum” — „przestrzeń centralna” rozumiana być może także jako ośrodek innowacji, postępu technicznego i rozwoju najbardziej nowoczesnych dziedzin produkcji, a więc również dominacji o charakterze funkcjonalnym w stosunku do „przestrzeni peryferyjnych”, gdzie występują dziedziny produkcji mniej złożone i nastawione tym samym na adopcję postępu pochodzącego 2 „centrum”. Jest sprawą oczywistą, że dominacja „centrum” w sensie gospodarczym ma swoje reperkusje również w płaszczyźnie politycznej. Może mieć ona charakter bezpośredni, łatwo dostrzegalny, ale także może oddziaływać pośrednio i w sposób bardziej rozłożony w czasie. Konsekwencją będzie tu jednak również tworzenie nowych i bardzo istotnych podziałów przestrzennych, których geografia polityczna nie może ignorować.

Tych kilka refleksji na temat rozwoju zależnego i współzależnego pozwala stwierdzić, że te dwie sytuacje nie wykluczają się wzajemnie. Bardzo często mamy w rzeczywistości do czynienia z sytuacją, którą można by w gruncie rzeczy określić jako rozwój zależny/współzależny. Niemniej każda z tych sytuacji, czy to występując oddzielnie, czy też współwystępując, powoduje twofżenię się różnych form organizacji przestrzeni lub też struktur gospodarki ,pjze_r strzennej danego terytorium. Oddziałują też one na układ stosunków spał«i£-nych i politycznych poszczególnych terytoriów, regionów czy państw, wreszcie na układ stosunków międzypaństwowych i międzynarodowych. Badanie tych układów i ich wzajemnych powiązań stać się powinno przedmiotem zainteresowania geografii politycznej.

Gospodarka światowa a geografia polityczna. Tworzenie się gospodarki światowej jest już dzisiaj faktem obiektywnym. Nauki geograficzne, w tym również geografia polityczna, muszą wyciągnąć z tego wnioski dla dalszego rozwoju i ukierunkowania swoich badań. Mamy tu bowiem do czynienia ze zjawiskami jakościowo nowymi: gospodarka światowa nie jest prostą sumą danych o gospodarkach poszczególnych krajów (na marginesie warto wskazać, że tego rodzaju ujęcia przeważały na ogół dotąd w większości opracowań geograficznych). Gospodarka światowa sama podlega ewolucji, a z drugiej strony oddziałuje na gospodarki poszczególnych krajów, nawet jeśli nie są w pełni jeszcze z nią zintegrowane. Należy jednak w związku z tym mieć na uwadze, iż polityka gospodarcza poszczególnych krajów, a także ich polityka społeczna w coraz większym stopniu poddawane są wpływowi procesów zachodzących w sferze globalnej działalności gospodarczej. Nieznajomość tych^ procesów, nieuwzględnianie ich, a tym bardziej przeciwstawianie się im, prowadzić musi wcześniej czy później w danym kraju do powstania dysfunkcyjności w jego systemie społeczno-gospodarczym i przeŚtrźeiT nym, czemu towarzyszyć muszą napięcia polityczne. Dzisiejszy rozw^| ^jjosjv>-darki światowej prowadzi zresztą do powstawania wielu prawidłowości¹, które z raoji'swojego znaczenia dla organizacji przestrzeni powinny stać się również przedmiotem! zainteresowania geografii politycznej.

Konsekwencją powstawania i rozwoju gospodarki światowej jest tworzenie własnej struktury produkcji, struktury obiegu dóbr i usług, struktury przestrzennej. Dla prowadzonych w tym zakresie badań geograficznych niezmiernie istotny jest fakt, że mamy do czynienia również z nowym uwarunkowaniem w zakresie lokalizacji wielu działalności gospodarczych. Można się nawet zastanawiać, czy nie powinno się dziś poddać rewizji lub prze formułowaniu wielu dotychczasowych ustaleń dotyczących teorii lokalizacji, u podstaw których leżała także pełna autonomia decyzji gospodarczych i politycznych państwa w stosunku do jego terytorium.

W związku z tworzeniem się gospodarki światowej mamy też do czynienia z integracją poszczególnych rynków siły roboczej i częściowo ich internacjonalizację. Ma to także daleko idące konsekwencje, jeśli chodzi o wspomniane wyżej procesy lokalizacji działalności gospodarczych. Odnosi się to przede wszystkim do wielkich korporacji ponad- i wielonarodowych (ale nie tylko). W ramach tworzonych przez siebie przestrzeni funkcjonalnych, w skali światowej, konkurują one ze sobą i dokonują podziału rynków, ale równocześnie znajdują sprzyjające warunki do lokalizacji nawet poszczególnych faz działalności produkcyjnej w różnych miejscach na świecie, biorąc pod uwagę zróżnicowanie np:;kosztów siły roboczej (ale także innych czynników warunkujących opłacalność prpdukcji). Mamy tu więc często do czynienia z przestrzennym rozproszeniem',^ w skali międzynarodowej, działalności poszczególnych przedsiębiorstw. Istnienie tej względnej swobody lokalizacji pociąga za sobą daleko idącą rekonstrukcję struktury gospodarczej (w tym także struktury gospodarczej na szczeblu regionalnym w ramach danego państwa) zarówno w krajach wysoko, jak i słabo rozwiniętych. Jeśli chodzi o kraje wysoko rozwinięte, wyraża się to m in. likwidacją czy ograniczeniem działalności przemysłowych bardziej tradycyjnych, pracochłonnych, a tym samym w istniejących warunkach mniej opłacalnych. Dotyczy to również np. przemysłów uciążliwych dla środowiska. Są one przenoszone do krajów Trzeciego Świata, tam rozbudowywane, przyczyniając się w jakiejś mierze do ich rozwoju. W pewnych przypadkach może to stanowić ważny impuls do dalszego, bardziej autonomicznego już rozwoju. Znamiennym pod tym względem przykładem mogą być niektóre kraje Dalekiego Wschodu.

Sygnalizowane wyżej problemy świadczą o tworzeniu się nowych form międzynarodowego geograficznego podziału pracy, nowych form zależności i współzależności, powiązań oraz przepływu dóbr czy usług. Znajdują one także swoje odzwierciedlenie nie tylko w istniejącym układzie stosunków politycznych, ale także w istotny sposób wpływają na ich modyfikację, dlatego powinny stać się one przedmiotem szczególnego zainteresowania również ze strony geografii

2Q Geografia polityczni ogólna 305

1

J. Kleer, 1981 Gospodarka światowa; prawidłowości rozwoju, PWE, Warszawa.