P1680454

socjalnych oraz rozwojem ekonomicznym.

Odpowiedź na drugie z postawionych pytań sprowadzić można do stwierdzenia, że w trakcie kształtowania treści stosunku pracy postanowienia układów (regulaminów porozumień, statutów) wyznaczają treść tego stosunku także wtedy, gdy nie zostały objęte oświadczeniem woli stron¹. Kolejne konsekwencje dotyczą zastosowania mechanizmu, o którym mowa w art. 18 k.p., tzn. z jednej strony zakaz kształtowania klauzul umownych w sposób mniej korzystny dla pracownika niż postanowienia wymię, nionych aktów, z drugiej - automatyczne zastępowanie wymienionych klauzul umownych przez te postanowienia. W końcu moc powszechnie obowiązującą można powiązać z dyspozycją art. 241¹³ k.p., zgodnie z którą zmiana treści układu korzystna dla pracownika automatycznie przekształca treść umowy (stosunku pracy) opartą na wcześniejszych postanowieniach u.z.p., natomiast zmiana na niekorzyść wymaga wypowiedzenia zmieniającego. Wymieniony przepis, na podstawie art. 77² § 5 k.p., znajduje zastosowanie także do regulaminu wynagradzania.

Przepis art. 87 nowej Konstytucji tworzy bez wątpienia zamknięty katalog źródeł prawa o charakterze powszechnie obowiązującym. To, co niektórzy przedstawiciele nauki prawa pracy starali się wywodzić z zasad europejskiej kultury prawnej, zresztą jak już wskazywałem w sposób mało konsekwentny, stanie się z chwilą wejścia w życie ustawy zasadniczej normą o najwyższej mocy. Istotne jest także to, że w myśl art. 8 Konstytucji norma ta działa bezpośrednio, przepis art. 87 nie przewiduje bowiem niczego innego.

Podstawowy wniosek, jaki z tego wynika, polega na tym, iż układom zbiorowym, porozumieniom zbiorowym, regulaminom i statutom przewidzianym przez ustawę nie będzie można przypisać charakteru źródeł norm powszechnie obowiązujących ze wszystkimi tego konsekwencjami, a więc nie będą one mogły pro iure kształtować treści stosunku pracy, a jedynie będą traktowane jako substrat dla oświadczeń woli stron. Co najmniej wątpliwy będzie zakaz czynienia stypulacji umownych mniej korzystnych niż to wynika z postanowień źródeł swoistych prawa pracy, i w końcu - zmiana treści aktów, o których mowa (z wyjątkiem regulaminów pracy), będzie wymagać przekształcenia treści stosunku pracy w drodze czynności prawnej, w przypadku zmiany na korzyść pracownika może to być porozumienie stron. W przypadku zmiany dla niego niekorzystnej sytuacja jest podobna jak w stanie obecnym, potrzebne jest wypowiedzenie warunków pracy i płacy albo porozumienia stron.

Z przedstawionych wyżej skutków wejścia w życie art. 87 nowej Konstytucji wynika w sposób oczywisty jak olbrzymie mogą one mieć konsekwencje dla prawa pracy. Konsekwencje te występują, jak sądzę, w dwóch podstawowych płaszczyznach. Po pierwsze, całkowitej likwidacji musi ulec (przynajmniej w stosunku do pracowników nie zrzeszonych w związkach zawodowych) funkcja ochronna pełniona przez układy zbiorowe lub inne źródła swoiste, szczególnie istotne jest to w sprawach wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń z pracą związanych. Druga płaszczyzna łączy się z pierwszą. Trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której ustawodawca rezygnuje z wypełnienia przez prawo pracy funkcji ochronnej w takich sferach jak wymienione wynagrodzenie pracownika. Jeżeli tak, to można całkowicie zasadnie stwierdzić, że nowa Konstytucja

przyczynić się do rozbicia całej kształtującej się po roku 1980, a szczególnie po „jlcii 1989, nowej filozofii prawa pracy opierającej się na swoistej decentralizacji uprawnień prawotwórczych¹⁵.

Rodzi się oczywiście kwestia, na ile tak daleko idące konsekwencje są nieuniknionym skutkiem wprowadzenia ustawy zasadniczej, rzeczywiste rozwiązanie tej kwestii przynieść może oczywiście tylko przyszłość. Praktyka obrotu prawnego kształtowana przez orzecznictwo sądowe, w tym wyroki Trybunału Konstytucyjnego, będzie miała tu maczenie decydujące¹⁶.

To co można dziś już powiedzieć w omawianej kwestii wiąże się z problemem relacji między art. 87 ustawy zasadniczej a art. 9 k.p. z chwilą wejścia tej ostatniej w rycie. Inna kwestia, którą można dziś postawić, dotyczy zagadnienia konstrukcji prawnych odnoszących się do swoistych źródeł prawa, które przynajmniej częściowo uchylałyby negatywne skutki przedstawione wyżej, spełniając jednocześnie warunki prawniczej poprawności. Gdyby nie wyraźne sformułowanie art. 8 nowej Konstytucji, należałoby jednoznacznie (szczególnie w braku odpowiedniego przepisu wprowadzającego) stwierdzić, że dopóki Trybunał Konstytucyjny - w trybie przewidzianym w art. 188 i n. j ostawy zasadniczej i odpowiedniej ustawy - nie uzna art. 9 k.p. za sprzeczny z Konstytucją,

. to zachowa on moc obowiązującą. Inaczej jednak wygląda kwestia w świetle art. 8.

Wyraźne brzmienie art. 87 ust. 1 i 2 ustawy zasadniczej nakazuje sądzić, że normy aktów swoistych prawa pracy utraciły swój charakter powszechnie obowiązujący z mocy przepisu konstytucyjnego w tym sensie, iż obowiązuje on bezpośrednio, tj. każdy może się nań powołać, w szczególności w razie sporu ze stosunku pracy¹⁷. Rozumowanie takie umacnia fakt występowania pewnej analogii między źródłami wymienionymi w art. 9 § 3 k.p. a prawem miejscowym i przepisami gminnymi, wszystkie bowiem czerpią swą moc z ustawy zwykłej. O ile jednak prawo miejscowe (przez co należy rozumieć przepisy gminne) zostało zgodnie z ust. 2 art. 87 nowej Konstytucji zaliczone do powszechnie obowiązującego w zakresie terytorialnej właściwości organu, bory je ustanowił, to o układach zbiorowych, porozumieniach zbiorowych, regulaminach ■statutach Konstytucja milczy.

Powstaje pytanie, jaka jest w takim razie rola art. 9 k.p. dopóki nie zostanie ' uchylony przez TK. Przede wszystkim trzeba stwierdzić, że - wziąwszy pod uwagę wynikający z art. 8 ust. 1 charakter ustawy zasadniczej jako najwyższego prawa Rzeczypospolitej Polskiej - nie jest możliwe traktowanie art. 9 § 1 k.p. jako lex specialis. Taka relacja wynikać może bowiem między dwoma normami wyposażonymi w analogiczną moc albo aktami o różnej mocy, pod warunkiem jednak, że akt wyższego rzędu wyraźnie * upoważnia do uczynienia wyjątków od reguły przewidzianej w tym ostatnim akcie. W omawianym przypadku tak nie jest. Konstytucja w art. 87 nie przewiduje, tak jak w wielu innych przypadkach, odesłania do ustawy zwykłej. Stąd jedynym wnioskiem, jaki

r W literaturze 'filozofia decentralizacji" pojawiła się przed 1989 r.. w szczególności w pacachT. Zielińskiego. Zob. T. Zieliński, jw., s. 85 i n.; tenże: Podstawy rozwoju prawa pracy, Waiszawa-Kraków 1988, s. 121 i n.

^Ił Ustawa z 29IV 1985 o Trybunale Konstytucyjnym, Dz.U. nr 109/1991. poz. 470 ze zm.

¹⁷ Na tle dotychczasowej Konstytucji uważano, iż z faktu podlegania sędziów tylko ustawie wynika, że nie muszą oni stosować aktów niższego rzędu, jeżeli są sprzeczne z ustawą. Nowa ■stawa zasadnicza nie zmienia podległości sędziów ustawie, wskazuje jednak w art. 178 ust. I na podległość Konstytucji i ustawom, co w warunkach bezpośredniego obowiązywania przepisów tej pierwszej i ich wyższej mocy prawnej nakazuje chyba zastosować - w przypadku sprzeczności -przepis konstytucyjny (por. Prawo konstytucyjne. Praca zbiorowa pod red. W. Skrzydły, Lublin 1956,s. 39):

65

1

Niezależnie od tego, że dokładne omówienie tej sprawy wymagałoby odrębnych rozważać, należy przyjąć, że co najmniej od chwili wprowadzenia art. 9 § 1 k.p. układy, porozumienia i statuty są ustawą w rozumieniu art. 56 kc. Tylko takie rozumienie treści art. 56 da się bowiem pogodzić z zasadami prawa pracy, o których mowa w art. 300 k.p. Przepis art. 9 k.p. nie został wprawdzie (niesłusznie) zaliczony do podstawowych zasad prawa pracy, można jednak niewątpliwie wywieść zasadę tego prawa w rozumieniu art. 300.