P3140046

90

rozpatrywanej od strony wnętrza, stworzono formę długiego, jednona-wowego kościoła, zamkniętego od wschodu wielobocznie. Silne wydłużenie wpływa na osłabienie kaplicowego charakteru całości tego wnętrza, 7. kolei zaś odmienne, bogate ukształtowanie części wschodniej decyduje o nadaniu przede wszystkim tej partii charakteru kaplicowego. O takim właśnie ogólnym, kaplicowym, a nie kościelnym charakterze całości decyduje umieszczenie jej w obrębie górnej kondygnacji zamku, zawierającej podstawowe /pomieszczenia służące uprawianiu vito communis.

Umieszczenie kaplicy w obrębie górnej kondygnacji zamku kojarzy się na ogół ze słabym akcentowaniem jej długości. Znaczne wydłużenie przestrzeni kaplicy malborskiej po przebudowie XIV-wiecznej. po części tylko możemy wyjaśniać jako wynikające z wcześniejszej tradycji architektury krzyżackiej. Typ jednonawowego, wydłużonego kościoła użyty przez nich został w siedzibach ich ważnych bałiwatów w Wiirzburgu, Grazu i WiedniuSilne wydłużanie jednonawowych wnętrz o charakterze kaplicowym będzie cechą charakterystyczną, dla budowli wolnostojących, częściowo tylko związanych czy to z zamkiem, czy też klasztorem. Podobne malborskiemu silne wydłużenie wnętrza kaplicy, stanowiącej górną kondygnację skrzydła zamkowego pojawia się współcześnie w kaplicy Benedykta XII na zamku w Awinionie. Zajęła ona pierwsze piętro północnego skrzydła zamkowego. Następca Benedykta, Klemens VI, budując reprezentacyjne pomieszczenia w części południowej, nową znacznie większą kaplicę pomieścił na pierwszym piętrze skrzydła południowego. Obie kaplice awiniońskie ściśle przystosowały się do ogólnego rozplanowania skrzydeł zamkowych, co zaznaczyło się wyraźnie w ściśle prostokątnym rzucie poziomym całości bez wzbogacenia wschodniego zamknięcia. Zakrystie pomieszczone zostały w wieżach. Dla porównania warto przytoczyć wymiary tyci kaplic i proporcję pomiędzy ich szerokością i długością: Malbork — 9,9 m X 38 m (1 :3, 9), Awinion, kaplica Benedykta XII — 7 m X 36 m (1 :5, 1), Awinion, kaplica Klemensa V! — 15m i 53 m (l: 3, 5) *

Wysunięcie w Malborku wschodniej części kaplicy poza obrys regularnej bryły zamku nie jest w architekturze średniowiecznej rozwiązaniem nowym. Już we wczesnych latach XIII wieku podobny układ pojawił się w krzyżackim zamku Marienburg w Siedmiogrodzie. Do trzykondygnacyjnego, wysokiego, w typie donjonu kształtowanego zamku.

¹ R. K. Bonin, Di* Bcttelordemkirchen in Onerretch. Zur Ent uńcklunęsge-schUłite der dsterreichischen Golik, Wien 1935, s. 76 i im.; R. Wagncr-Riegcr. Gotische Kcpetlen m Kiederdsterreich. [w:] Featschrift Kart Marla Swoboda zura 28. Jar.uar 1959, Wien — Wiesbaden, b.d., s. 284.

* J. G a 11 o U i, Le Palais det Papci, Paris 1S49, s 21 i nn.

przylegała od wschodu trójprzęsłowa o 5/8 zamknięciu wschodnim kaplica położona nad niższą, nie sakralną kondygnacją. Wysokość kaplicy odpowiadała wysokości dwóch kondygnacji zamku *. Rozwiązanie to wywodź; się z krzyżackiej tradycji przyniesionej z architektury militarnej z Ziemi Świętej, a jako przykład może służyć założony przez Hermanna von Sal-za zamek Monfort (Starkenberg) w Palestynie 1 Prawdopodobnie w związku z Krzyżakami pozostaje kaplica na zamku w Marburgu. Krótka, trójprzęsłowa kaplica o symetrycznym, poligonalnym zamknięciu od wschodu i zachodu, wyraźnie z bryły zamkowej została wyodrębniona. Kaplica ta wzniesiona została przez warsztat realizujący kościół św. Elżbiety w Marburgu⁸, będący pod patronatem Krzyżaków. Tak więc wyodrębnienie wschodniej części kaplicy z bryły zamku można ewentualnie traktować jako wynikające z wcześniejszej tradycji budowlanej Zakonu.

Wysunięcie do przodu kaplicy wyjaśniać można też na płaszczyźnie innej, bardziej ogólnej dla kaplic zamkowych tradycji, polegającej na związku kaplicy z murami obronnymi. Przedłużona w kierunku wschodnim kaplica malborska oparła się ścianą szczytową o pierwszy obw6d murów obronnych zamku, które w widoku z zewnątrz stanowią niejako jej dolną kondygnację. Na murze obronnym dopiero nastawiona jest właściwa dolna kaplica utrzymana w formach kryptowych we wnętrzu, a na zewnątrz — obronnych i jako trzecią kondygnację potraktowaną w bogatych formach architektonicznych zaliczyć dopiero można właściwe sanktuarium mariackie. Posadowienie na murach obronnych i silne wypatrzenie wschodniej części kaplicy pozwalają sądzić, iż pośród wielo znaczeń z tą formą związanych, wzięto również pod uwagę znany i często w średniowieczu stosowany schemat wieżowej kaplicy posadowionej na murach obronnych *. Na ogól kaplice te, jak powiedziano to już wyżej,

*    H. P h 1 e.ps, Auj den Spuren der ersten Baulen des deulschcn Rithrordetu im Burzenland in Siebenbiirgen, Zettschrift iiir Bauwesen, 77. 1927, «. 49-W.

< Ibidem; także A. Tu u 1 są Burgen des Abendlandes, Wien — Miindiei 1058, s. 72; G. Troscher, Bauten der Kreuzfaltrer Im Morgenland, Bonn IM3, 1 20--21.

*    K, Wilhelm - Kast ner, Dłe Architektur, (»•;/ R. Hamana, K. Wil-hełm-KSstner, Die EllsabethMrche zil Marburg und ihre kirutlerische Hptkr jnliie, I. Bd. Marburg 1924, s. 42-44; J. M ich] er. Sludkn rur Marburgtr Scblof-kapelle, Mar bu rger Jahrbuch /tir KuretfwMsanschaft, 19, 1074, s. 31 31 Adbtep związków kościoła św. Elżbiety z Krzyżakami omawia W, Gota, Zentnlbee eni Zentralbautendenz in der gotischen Architektur, Berlin 1968. s. 26 i nit. Z kolei oddziaływanie przestrzennego układu kościoła iw. Elżbiety w Marburgu na katedrę w Chełmży stwierdza T. Mroczku, Architektura gotycka na Ziemi CMmii- I sklej, Warszawa 1980, s. 104 i nn.

•U. Stevens, Burgkapellen im deutschen Sprachraum, Koln tu*. ! !•!

i nn.

r