P3140051

100

Marii znalazło swoje miejsce w odrębnej budowli o formach typowych dla ciągu Santa Maria Rotunda⁴*. Od czasów jednak przedkarolińskkh zaznaczyła się tendencja do stworzenia we wschodniej części kościoła swego rodzaju równoważnika dla westwerku z kultem Salwatora. Zjawisko to najpełniej prezentują: kościół opacki we Flavigny i później St. Be-nigne w Dijon. Analiza obrzędów liturgicznych i wezwania ołtarzy wykazała, iż w obu tych obiektach rozbudowana część wschodnia wiązała się z kultem Marii⁴¹. Szczególnie dobitnym przykładem tej tendencji jest kościół St. Benigne w Dijon. Do prezbiterium kościoła klasztornego przylegała od wschodu wielka, kilkuobejściowa i kilkukondygnacyjna rotunda, znów z dwukondygnacyjnym prostokątnym sanktuarium^4I. Na wyższej, a więc głównej kondygnacji tego sanktuarium stał ołtarz poświęcony Marii⁴¹. Uroczystości poświęcenia kościoła dokonano w święto Marii i Wszystkich Świętych, a więc tego samego dnia, gdy w 610 roku dokonano poświęcenia pod tym samym wezwaniem zamienionego na kościół rzymskiego Panteonu⁴⁴. Ta monumentalna forma wschodniej rotundy stanowi swego rodzaju kontynuację tradycji gallijskich kaplic grobowych i memorialnych, umieszczonych na wschodnim krańcu osi kościoła^4J. Roz-

dra 1 de Metz au temps de Saint Chrodegang, [w:] Actes du Coł)oque Saint Chro-degar.g tenu s Metz en Mai 1966, Metz 1977, s. 123 - 132; W. G8tz, op. ett., s. 55.

“ H. Bernard, Premierej foiulles-a Saint-Riąuier, [w:] Karl der GroBe, 3. Bd., s. 369 - 373.

« Ch. Sapin, L'Abbage Saint-Pierre de Flamgny d l’epoque curoUnpiennt', •w:] Du VIII au X! siacie: £difices raonaBtiąues et culte en Lorrainc et en Bour-gogne, Univeisite de Paris X — Nanterre, Centre de Recherches sur 1'Antkiudle TaidWe et ’e Haut Moyen-Age, Cahier Ń° 11, 1977, s. 47 - 62; C. Heitz, Lumiere* anrienues ei nouuelles sur Saint-Benigne de Dijon, tamże, s. 64 - 106.

** Obecnie zachowana krypta. Rekonstrukcja wschodniej rotundy nie budzi wiec większych wątpliwości. Por. K. J. C on ant, Carolingian and Romanę *que Archi-lecture 600 -1200, (The Pelican History ot Art), 1959, w przeciwieństwie do dyskusji, jaka wywiązała sią wokdl rekonstrukcji całego założenia.

^u C. Heitz, Lumieres anciennes.... s. 79 i ryc. na ś. 80. W krypcie pod nim mieścił Się ołtarz Jana Chrzetmela, zaś na górnej kondygnacji św. Michała.

⁴⁴ Ibidem, s. 106.

* Ibidem, s. 106. Por. J. Hubert, „Crypta infcriores" et „crypta supertores" don; 1'archUecture relipieuse de l'epoque carolingier.ne, [w.j Melanges dedife a U tńtauńre de Louis Haiłphen, Paris 1951, s. 351 -357; A. Re i nie, Die Rotundę un Chorscheitel, |w:j Diseordia conoors. Melanges Edgar Bomjour, BJflfe 1968, s. 727 --758. Badania wykopaliskowe stale powiększają liczbą zranych wschodnich aneksów. por. L. Schaelcr. H. Claussen, Neue Fundę aur frtihen Baugeschichte der Abteikirche Werden, Iw:] Beltrage zur Rheinl&ndischen Kunstgeschlchte und Denkmalpflege, H (Balheft 20), Fcstóchritt Albert Verbeek, Dusseldorf 1974, s. 293--334; U. Lobbedey, Zur archdologuchen Erjorschunp loest/alischer FrauenklSt-ter de* 9 Jahrhundertś (Freckenhorst, Vreden, Meachede, Herjord), łw:j Fruhmittel-iiUcriicbc Stubien (Jahrbuch des Instituta Kir Friltamlttelaiłterforschung der Unl-veraitat Munster), IV, 1970, s. 320 - 340.

powszechnienie słę od XI wieku chóru obejściowego zahamowało rozbudowywanie osiowych kaplic memorialnych, bowiem schemat obejściowy był w stanie te funkcje pomieścić. Zwyczaj wyodrębniania osiowego sanktuarium nie zaginął całkowicie; w klasycznym programie katedry i obejściem i kaplicami promienistymi, leżąca na osi kaplica została wyodrębniona przez powiększenie jej długości w stosunku do innych kaplic.

W programie katedralnym zawsze była to kaplica pod wezwaniem mariackim. Tradycja centralnych, przedgotyekich kaplic osiowych po części znalazła kontynuację w gotyckiej architekturze burgundzkiej, gdzie w obejściowych kościołach pozbawionych kaplic promienistych, pozostawała 'jedynie mariacka kaplica osiowa, której nadawano plan centralizujący, oparty na figurze koła w katedrze w Sens, wieloboku w kościele St. Jean w Sens i kwadracie w katedrze w Auacerre ^M.

Program formalny francuskich kaplic pałacowych, tzn. rozplanowanie i system architektoniczny ich górnej kondygnacji, był nierozerwalnie związany z rozwojem katedralnych, osiowych kaplic mariackich. Przyjęty więc we wschodniej części kaplicy małbnrskiej typ architektoniczny stanowi formalno-znaczeniowe stopienie aktualnego typu kaplicy pała- f nowej i również najbardziej aktualnego typu sanktuarium mariaektegp. Zapewne formalne powiązania obu tych typów i ich aktualność zadecydowały o wyborze w Malborku właśnie wzorców francuskich. Poprzez typ Sainte Ćhapelle trafiano w ten sposób również w najbardziej aktualny typ sanktuarium mariackiego.

Pomimo zarysowanych różnic w sferze znaczeniowej, w dalszymęS^ gu należy traktować kaplicę malborską jako swego rodzaju imłtojęę^ocg ca Sainte Ćhapelle, a za takim jej traktowaniem przemawia szereg wspólnych dla obu obiektów rozwiązań. Główna zależność zachodzi oczywiście w układzie dwukondygnacyjnym. W funkcjonalnym uporządkowaniu górnej kondygnacji kaplicy małborskiej zwraca uwagę, podobne jak w Paryżu, wydzielenie po obu stronach ołtarza głównego pagłęibionych wnęk dla ważniejszych osób uczestniczących w obrzędzie liturgicznym. Wnęki te w obu wypadkach wyodrębnione zostały z arkadowych członować strefy cokołowej. Poprzednio już zwróciliśmy uwagę na podobny sposób zakomponowania ściany zachodniej ż gankiem emporowym. Mniej oczywista jest natomiast zależność w programie rzeźby we wnętrzu. W Sainte Ćhapelle wprowadzono w górnej kondygnacji oryginalne rozwiązanie rzeźb apostołów dodanych do służek systemu baldachimowego. Tego rodzaju program rzeźbiarski rozpowszechnił się także i w budowlach katedralnych, a nawet i w kościołach parafialnych. Przed wprowa-

** R. ii r a n n e r, Burgundlan Gothfc Architecturf, iSiudies in ArcMtecture, vnl. III). London 1960, s. 38-47; W Gól z, «p. cit, s. 141 i nn, 389 i tui.