religia a kultura
7

36 RELIGIA A KULTURA

pracowników Instytutu, jak i naukowców współpracujących z Instytutem, w ramach koordynowanych problemów badawczych.

JPrące Pawła Sochy (1992, 1999, 2000, 2002) dotyczą zagadnień orientacji religijnych oraz duchowości. Celem badań była odpowiedź na pytanie, który z typów światopoglądu - religijny czy niereligijny - związany jest z wyższym poziomem autonomii jednostki oraz jaki rodzaj orientacji religijnej wiąże się z wyższym poziomem autonomii. Na uwagę zasługuje przyjęcie przez autora wielostronnych wskaźników autonomii jednostki (większość cytowanych w literaturze przedmiotu badań operuje tylko jedną miarą autonomii indywidualnej - najczęściej umiejscowieniem poczucia kontroli). Uzyskane wyniki wskazują, że osoby reprezentujące światopogląd niereligijny charakteryzują się wyższym~stGpniem_auton.am-ii_r-mierzonej przez poczucie niezależności, we-| wnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli i sposób "wyjaśniania wydarzeń w świecie otaczającym. Wyższy poziom autonomii okazał się związany z ak-I ceptacją wartości i przekonań religijnych oraz poczuciem wpływu Boga na losy '.człowieka. Natomiast niższy poziom autonomii był związany z religijnością J opartą na praktykach kultowych i poczuciem więzi ze społecznością osób wie-(rżących.

Ważny nurt prac Sochy dotyczy problematyki duchowości człowieka (Socha, 2000). W tomie obejmującym tę problematykę przedstawione zostały zarówno zagadnienia wieloznaczności tego pojęcia jako terminu teoretycznego, jak i bogactwo jego wyrazu w różnych kulturach i tradycjach religijnych. Szczególnie ważne jest zaprezentowanie form, jakie przyjmuje duchowość w obecnym, bardzo zsekularyzowanym świecie.

Halina Grzymała-Moszczyńska (1981) podejmuje w swoich pracach między innymi problem relacji między cechami osobowości a wewnętrzną strukturą postaw wobec religii. Interesującym rezultatem badań, przeczącym powszechnie ,panującej praktyce badawczej odnośnie do postaw wobec religii, było stwierdzenie, że wiedza religijna, badana za pomocą typowego testu wiadomości, nie należ)' do zasadniczej struktury postawy. Poza tą strukturą znajdują się też jed-norazowe praktyki religijne, takie jak ślub, chrzest lub bierzmowanie. Osiowy zespół zachowań, określający postawę młodzieży akademickiej, to coniedzielne uczestnictwo we mszy i modlitwa codzienna. Jeśli chodzi o cechy osobowości osób różniących się postawami wobec religii, to dla osób o postawach negatywnych charakterystyczna jest niekonwencjonalność, zmienność, mniejsza dojrzałość emocjonalna, natomiast dla osób o postawach pozytywnych - wysoki poziom konserwatyzmu. Istotną rolę dla postawy wobec religii odgrywa czas i charakter kryzysu w życiu religijnym, przeżytego przez osoby badane.

Grzymała-Moszczyńska podejmuje też problematykę nowych ruchów reli-; gijnych, ich aspektów psychospołecznych oraz problematykę klinicznych aspektów religijności, czyli relacji między religią a zdrowiem i patologią psychiczną w ujęciu międzykulturowym i międzyreligijnym (Grzymała- ; -Moszczyńska, 199 lb; Jabłoński, Grzymała-Moszczyńska i van der Lans, 1994). Inną dziedziną zainteresowań autorki jest rola religii w procesach akulturacji, i

Historia psychologii religii

37

a szczególnie w adaptacji kulturowej uchodźców i imigrantów (Grzymała--Moszczyńska, 1999; DeMarinis, Grzymała-Moszczyńska i Jabłoński, 2002).

Eksperymentalne badania Tadeusza Mądrzyckiego (1980) dotyczyły wpływu [ postaw religijnych na spostrzeganie społeczne. "Badania te inspirowane były i i koncepcją osobowości autorytarnej, sformułowaną przez Theodore’a Adomo . i współpracowników (1950). Z koncepcji tej wynika, iż religijność wiąże się z przypisywaniem bardzo pozytywnych cech osobowości własnej grupie i cech negatywnych grupie obcej.

W wypadku badań Mądrzyckiego, chodziło o sprawdzenie, czy określony typ postaw osoby badanej wobec religii wpłynie na różnice w sposobie spostrzegania przez nią osób, których postawy wobec religii są bądź identyczne, bądź różne w stosunku do jej własnych. Badania wykazały, zarówno w wypadku osób wierzących, jak i niewierzących, brak różnic w cechach przypisywanych przez nie osobie o postawie przeciwnej lub postawie neutralnej. Osoby wierzące i praktykujące przypisały bardziej pozytywne cechy osobie o tej samej postawie niż osobie neutralnej religijnie. Pozytywna postawa wobec religii okazała się również związana z poczuciem dystansu społecznego wobec grupy o poglądach przeciwnych. Największy dystans przejawiała grupa osób wierzących, praktykujących, najmniejszy - grupa osób niewierzących. Tak więc osoby o zdecydowanie pozytywnych postawach wobec religii przejawiały najsilniejszą tendencję do ograniczania bliższych kontaktów do grupy osób o przekonaniach zbliżonych do własnych.

Interesujący nurt badawczy w polskiej psychologii religii stanowią badania, dotyczące nowych ruchów religijnych - pojawiających się zarówno w Kościele katolickim, jak i wywodzących się z innych tradycji religijnych. Pionierem badań problematyki wśród polskich psychologów jest Tadeusz Doktór (1985, 1991, 1999). Jego badania dostarczają charakterystyki psychologicznej uczestników tych grup religijnych oraz wskazują na czynniki motywujące decyzję oTrzyłączęniu się do tych grup. Problematyce nowych ruchów religijnych, powstałych w obrębie Kościoła katolickiego, poświęcone są badania Kazimierza Franczaka (2000).

i

Warto również wskazać na propozycje teoretyczne polskich psychologów: Kazimierza Dąbrowskiego i Józefa Kozieleckiego. Nie są oni zazwyczaj łączeni z psychologią religii, ich koncepcje jednak mogą okazać się interesującym punktem wyjścia do dalszych badań. Podejście humanistyczne do badań nad religijnością zostało zaproponowane w pracach Kazimierza Dąbrowskiego; (1979), twórcy teorii dezintegracji pozytywnej. Przedstawił on typologię życia! religijnego, związaną z pięcioma poziomami rozwoju osobowości. Typologię tę można podsumować następująco:

„Na najniższym poziomie, opartym na poziomie integracji pierwotnej, autor sytuuje religijność, opartą na autorytecie zewnętrznym, której towarzyszy fanatyzm i nienawiść do osób o odmiennych poglądach. Drugi poziom, odpowiadający poziomowi dezintegracji jednopoziomowej osobowości, charakteryzuje się występowaniem ambiwalencji i ani-biwaiencji religijnych oraz wahań w przyjmowaniu nakazów i sugestii ze strony zewnętrznych autorytetów. Pojawiające się postawy radykalnego odejścia od akceptacji ze-