Sakson5

pożyczkę - 40,5% oraz za co kupić dzieciom książki, zeszyty - 32,2%³⁸⁸. Inne badania charakteryzują biedę, jako „wynikającą z niezwykle ograniczonych możliwości zaspokajania potrzeb życiowych”³⁸⁹. Z badań Alicji Dmuchowsłdej wynika, iż aż 78% badanych rodzin popegeerowskićh przeznacza cały dochód na zakup żywności. Na inne zakupy poza żywnością może sobie pozwolić jedynie 12% badanych rodzin. Największym problemem destabilizującym żyde rodzinne jest alkohol, który był i do tej poiy jest charakterystycznym elementem subkultury pegeerowsłdej i popegeerowskiej.

Najczęściej odwiedzanym miejscem w osiedlach popegeerowskićh są sklepy wielobranżowe, w których najbardziej dochodowym towarem dla sprzedawców jest alkohol. Piją go wszyscy bez względu na wiek i płeć. Pomimo bardzo trudnej sytuacji materialnej mieszkańców badanych miejscowośd - wydatki na alkohol pochłaniają znaczną część budżetu rodziny.

Kradzieże, konflikty międzysąsiedzkie i rodzinne oraz wzajemna wrogość są następstwami pizeszłośd związanej z PGR-ami, jak również efektem bezradnośd żydowej tych ludzi, spowodowanej przeprowadzanymi reformami oraz przemianami społecznymi. Liczba notowanych przestępstw zwiększa się pomimo faktu, że badane miejscowośd nie są licznie zamieszkane (porównanie liczby przestępstw i drobnych wykroczeń w latach 1997-1999). Powyższy wniosek uogólnić można w stosunku do całego środowiska popegeerowsldego^{1 2 3}.

Z tego punktu widzenia szczególnie trudna jest sytuacja dzied i młodzieży, skazanych na zamknięde w tym „zaklętym kręgu”: JMąjlepsze chyba było to, że każdy miał pracę. Znaczy to było na pewno nąjlepsze. Bo teraz to każdy siedzi w domu, po prostu ludzie nie mąją pieniędzy Dla mnie te czasy były bardzo dobre, bo tato pracował, mama pracowała. Nigdy nam nie brakowało pieniędzy.,. Już dąjmy na to, że już nie chodzi o pieniądze... chodzi mi szczególnie o mężczyzn. Mieli zajęde... bo teraz praktycznie jest tak, że dużo bardzo piją”^{4 5}.

Ukształtowana przez lata Jkultura ubóstwa”, związana z przypisaniem do miejsca zamieszkania, wręcz „uwięzienia w lokalnej przestrzeni”⁶, powoduje nie tylko wykluczenie i marginalizację społeczności popegeerowskiej, ale wskutek dezintegracji uniemożliwia jej artykułowanie własnych interesów. Grupa ta nie uczestnicząc w życiu społecznym, jest także ^marginalizowana w świadomości społecznej”. Jej tragiczny los nie jest przedmiotem troski polityków ani zainteresowania opinii publicznej⁶⁹³. Nie bez

znaczenia jest także fakt, iż wiele zabudowań w osiedlach popegeerowskićh popadło w ruinę lub uległo całkowitej dewastacji Podobna sytuacja ma także miejsce w Kraju Kłajpedzłdm i Obwodzie Kaliningradzkim.

Wśród młodych reprezentantów społeczności popegeerowskićh na Warmii i Mazurach rozróżnić można kilka strategii życiowych. Pierwsza z nich zakłada pozostanie na miejscu. Nie musi to oznaczać rezygnacji z ambicji edukacyjnych i poszukiwania pracy w rodzinnej miejscowości, gminie lub powiecie. Z uwagi jednak na strukturalne bezrobocie oraz ograniczony rynek pracy skazuje ona wielu młodych na swoisty „falstart życiowy”. Znaczna część młodych powiela wzorce źydowe swoich rodziców, także te patologiczne. To właśnie z tej grupy rekrutuje się pokaźna liczba „mrówek” żyjących z handlu przygranicznego, połączonego często z przemytem różnych towarów z Obwodu Kaliningradzkiego. W tego rodząju proceder zaangażowane są niekiedy całe rodziny i wielu mieszkańców przygranicznych miejscowości. Szacuje się, iż kilkanaście tysięcy osób z handlu alkoholem i papierosami utrzymuje swoje rodziny. Dla mieszkańców wsi położonych na terenach przygranicznych nielegalny obrót towarami z zagranicą to często jedyne źródło utrzymania*⁹⁴. W procederze tym uczestniczą często także polscy celnicy i pogranicznicy⁶⁹⁸. W latach 1998-2001 nastąpił wyraźny wzrost liczby wszczętych spraw karno-skarbowych o przestępstwa celne⁸⁹⁶. Proceder ten pogłębia marginalizację i patologizację wielu społeczności wiejskich.

Innym sposobem na przeżycie; przy brakustałejpracy na miejscu, jest zatrudnienie półlegalne lub nielegalne. Praca na umowę-zlecenie lub „na czarno” to często norma⁸⁹⁷.

8 k a, PGR przyszłością wsi. Jeśli Muzeum PGR-u się rozwinie, to może i Bolegorzyn rozkwitnie na nowo, „Gazeta Wyborcza" z 26.03.2008, s. 14). for. także: D Lep i a n ka,Polacy a biedacy -społeczny obraz ubóstwa t stosunek społeczeństwa polskiego do osób ubogich, w. Przeciw biedzie. Programy, pomysły, inicjatywy, pod red. E. Tarkowskiej, Warszawa2002, & 54-76; Kobiety i ich rodziny w osiedlach byłych pegeerów. Raport, pod l    red. Z. Kawczyńsldej-Butiym, Olsztyn 2004.

⁸⁹⁴ świadczą o tyra min. socjologiczne badania terenowe prowadzone w latach 2006-2008 przez niemieckiego badacza Mathiasą Wagnera w przygranicznym Sępopolu oraz autora niniejszej pracy w Bartoszycach w latach 2002-2003. M. Wagner, Der tolerierte Schmuggel, „WeltTrends. Zeitschrift fllr Internationale Po-11 tik" 2010, nr 71, s. 47-56. Por. także: badania prowadzone na ten temat w Braniewie przez Dariusza Wo -jakowskiego (Strategie i obcość na pograniczu - strategie interpretacyjne granic grup społecznych) oraz \    w Braniewie i Bartoszycach przez MonlkęTrojanowską-Strzęboszewską (Granica z Obwodem ka

liningradzkim z perspektywy społecznej Braniewa t Bartoszyc Trzy Horyzonty czasowe). Obie prace zostały opublikowane w. Granice na pograniczach. Z badań społeczności lokalnych wschodniego pogranicza Polski, pod red. I Kurczewskiej, R Bojar, Warszawa 2005, & 37-66 oraz 319. Wiele Interesujących Informacji na temat funkcjonowania przejścia granicznego w życiu społeczności lokalnej na przykładzie Gołdapi dostarcza praca pb Społeczność na granicy Zasoby mikroregionu Gołdap i mechanizmy ich wykorzystania, pod red. W fcukow-ⁱ    skiego, R Bojar, R Jałowieckiego, Warszawa 2009. Por, szczególnie: E. Ma tej ko, Rola przejścia granicznego

Gołdap-Guslew w życia gołdapskiej społeczności lokalnej (s. 105-136).

^m Por. Przemycali auta do RoąJL Pogranicznicy czekają na wyrok „Gazeta Wyborcza. Olsztyn" z 29--30.06.2002,8.4; Braniewa Straszą celników, „Gazeta Olsztyńska” z 29.06.2006, s. 4; Przemyt mięsa do Kaliningradu, „RzeczpospoEta" z 21-22.07,2007 z, & B2; O patologicznej sytuacji świadczy duża rotacja służb j    granicznych.

⁸⁹⁴ W1988 z stwierdzono ich 539, w następnym 669, ale już w 2000 z liczba ta wzrosła do 1650, a w 200lz - do 1919. Wzrost ten jest związany z tzw. drobną przestępczością graniczną. Por. K. Lachowski, Przestępstwa celne w obrocie towarowym l osobowym z Obwodem Kaliningradzkim w latach 1997-2001,Olsztyn 2002 (maszynopis w zbiorach autora), s. 49.

⁸⁹⁷ Według oficjalnych szacunków Ministerstwa Pracy w Polsce nielegalnie może pracować aż 10% ogółem |    zatrudnionych pracowników. Tb aż 1,3 min ludzi Traci na tym budżet państwa i ZUS. „Gazeta Wyborcza”

z 14.05.2008,8.30. W 2008 r. rząd przygotował reformę systemu zasiłków dla bezrobotnych, która zakłada, iż za odrzucenie oferty pracy lub szkolenia zawodowego nastąpi utrata statusu bezrobotnego na okres od czterech

ł

1

   L. Sołom a., Aspiracje pracowników byłych PGR w zakresie edukacji dzieci, w: Mieszkańcy osiedli byfych pegeerów o swojej sytuaęji życiowej. Raport z badań, pod red Z. Kawczyńskiej-Butrym, Olsztyn 2007, s. 65.

2

   O.Zabłocki, H.Sobczak,E.Piszczak,M. Kwiecińska, Ubóstwo na terenach wiejskich..., s. 59-85. Por. także: E. Tarkowska, Koniec popegeerowsktego Świata w wypowiedziach byłych pracowników PGR-u Owczary, w: Lata tłuste, lata chude. Spojrzenie na biedę w społecznościach lokalnych, pod red K Korzeniewskiej, E. Tarkowskiej, Warszawa 2002, s. 83-104.

3

   ADmuchowska.ibfo/o^te społeczne w rodzinach zamieszkujących tereny byłych PGR-ów, Olsztyn 2000 (maszynopis w zbiorach autora), s. 72. Por. także A Ki e r s z ty n, Czy bieda czyni złodzieja? Związki między bezrobociem, ubóstwem a przestępczością, Warszawa 2007.

4

   Qyt za: ETarkowskaiK Korzeniowska, Młodzlei z byłych PGR-ów. Raport z badań, Warszawa 2002, s. 25. Por. także: Ladzie i ziemia po upadku pegeerów. Analiza socjologiczna i ekonomiczna, pod red K. Korab, Warszawa 1997; M. G ładko ws ka, Stosunek bezrobotnych byłych pracowników PGR do integracji z Unią Europejską, Olsztyn 2003 (ma&ynopis w zbiorach autora).

5

   E. Tarkowska, Ubóstwo*, & 101,

6

   Z zainteresowaniem spotykają się natomiast takie inicjatywy, jak stworzenie muzeum POR w gminie Świętajno na Mazurach (por. I Wy gano wski.Ku pamięci potomności Muzeum PGR-ów, „Trybuna” z 6-7.10.2007, & 11) lub w Bolegorzynie, nieopodal Czaplinka w wqj. zachodniopomorskim (por. M. Adam-