Socjologia Kosi�skiego (27)

małżeńskim i rodzicielskim” 1123, s. 300]. Małżeństwo i pokrewieństwo są podstawą więzi decydującej o istnieniu rodziny. Niektórzy autorzy optują, aby problematyką małżeństwa traktować autonomicznie, co dałoby podstawą narodzinom socjologii małżeństwa. Z. Tyszka uznaje to za mało zasadne.

Pokrewieństwo występuje w dwóch liniach, czyli wstępnej: rodzice, dziadkowie, pradziadkowie i zstępnej: rodzice, dzieci, wnuki i prawnuki. Oprócz tego pokrewieństwa w linii prostej mamy pokrewieństwo w linii bocznej, ukazujące rodzeństwo, ciotki, wujów, kuzynów itp.

Współcześnie rodziny składają się najczęściej z rodziców i dzieci, czyli dwóch pokoleń. Są to rodziny małe, zwane niekiedy nuklearnymi. Istnieją także rodziny wielopokoleniowe oraz połączone pokrewieństwem w li-ni bocznej, jakimi są rodziny wielkie.

Socjologowie rodzinę traktują jako grupę społeczną, co akcentuje podana definicja, i jako instytucję. Oba ujęcia rodziny są komplementarne, wyznaczają więc nieco odmienne sposoby jej analizy, różniące się przede wszystkim kolejnością omawianych aspektów i właściwością życie rodzinnego.

W literaturze socjologicznej dominuje ujmowanie rodziny jako grupy społecznej. Wymieniany wcześniej Ch. H. Cooley uwzględniając specyfikę więzi, styczności i organizacji rodziny zaliczył ją — podobnie jak grupy sąsiednie, koleżeńskie i zabawowe — do grup pierwotnych. W rodzinie występuje więź osobista, styczności są bezpośrednie (face to face), a organizacja ma głównie nieformalny charakter. Rodzina spośród innych grup wyróżnia się wspólnotą zamieszkania, nazwiska, własności materialnej i kultury duchowej oraz ciągłością biologiczną [2].

Instytucjonalne podejście do rodziny jako przedmiotu analizy uwidacznia się wówczas, gdy interesują nas normy regulujące role poszczególnych członków rodziny i funkcje, jakie ona wypełnia na rzecz społeczeństwa globalnego. Chodzi głównie o prokreację, socjalizację i funkcją miłości, którą F. Adamski pojmuje jako bezinteresowną życzliwość i oddanie niezbędne dla prawidłowego rozwoju psychicznego i moralnego człowieka we wszystkich etapach jego życia.

Specyfika rodziny jako grupy o charakterze pierwotnym i raczej nieformalnym oraz jako instytucji jest znamienna. Istota i organizacja rodziny zawierają w sobie proces jej powstawania, rozwoju i zaniku. Rodźi-na jest grupą i instytucją, która nie jest podatna na rozbudowę i petryfikację jorm organizacyjnych, które to tendencje cechują inne grupy i instytucje, a nawet odwrotnie: życie rodzinne cechuje przemiana od większej do mniejszej złożoności. W przeciwieństwie do innych grup i instytucji, w których coraz silniejsze są stosunki rzeczowe i krótkotrwale, rodzina funkcjonuje dzięki długotrwałej więzi emocjonalnej i wynikającym stąd stosunkom osobowym [2]. Rodzina jest osobliwą grupą i instytucją wymagającą odrębnego traktowania w analizach socjologicznych.

162

Zainteresowania badawcze rodziną sięgają początków kształtowania się myśli socjologicznej. Arystoteles pierwszy sprecyzował ogólny, lecz usystematyzowany pogląd na rodzinę 1130]. Reminiscencje tych starożytnych i późniejszych koncepcji w bardziej uporządkowanej i rozwiniętej postaci spotykamy u A. Comte’a, który, podobnie jak Arystoteles, ukazywał ewolucję i doniosłość rodziny w życiu jednostki i społeczeństwa.

Badacze, zwłaszcza socjologowie, analizują rodzinę w ujęciu filogenetycznym i ontogenetycznym. Niekiedy oba te ekstremalne podejścia badawcze w jakiejś mierze stosowane są paralelnie. Przykładem takiej analizy jest praca L. Dyczewskiego Rodzina polska i kierunki jej przemian (Warszawa 1981).

Ujęcia filogenetyczne traktują rodzinę jako „gatunkową” formę życia społecznego na określonym etapie dziejów ludzkich. Obiektem badawczym jest wówczas rodzina niewolnicza, rodzina chłopska czy rzemieślnicza epoki wczesnego kapitalizmu. Przykładem filogenetycznego sposobu analizy rodziny jest cytowana już praca F. Engelsa Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa czy D. Markowskiej Rodzina w społeczności wiejskiej — ciągłość i zmiana (Warszawa 1976), a także początkowe rozdziały pracy zbiorowej pod redakcją J. Komorowskiej Przemiany rodziny polskiej (Warszawa 1975).

Ontogenetyczne podejścia badawcze ujmują rodzinę począwszy od na-rzeczeństwa i wczesnego małżeństwa, przez etap wychowywania małych i starszych dzieci, a kończąc na etapie emeryckim i samotnej starości. Analizy takie dotyczą pojedynczej rodziny, określonych jej funkcji i zjawisk życia wewnątrzrodzinnego oraz jego zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań. Współcześnie publikacji takich ukazuje się znacznie więcej niż w odległych stuleciach, kiedy rodzinę poddawano analizie całościowo i historycznie. Należą do nich między innymi rozprawy L. Janiszewskiego Rodzina marynarzy i rybaków morskich (Warszawa 1976), M. Jarosz Problemy dezorganizacji rodziny (Warszawa 1979), Z. Tyszki Rodzina a zakład pracy (Warszawa 1971) czy K. Wszeborowskiego Funkcja wychowawcza rodziny w środowisku marynarzy floty handlowej PLO (Gdańsk 1979).

Socjologiczna problematyka badawcza w odniesieniu do rodziny, niezależnie od ujęcia filo- czy ontogenetycznego, jest obszerna i zróżnicowana. Za Z. Tyszką możemy wyróżnić w niej takie istotniejsze grupy tematyczne, jak: stosunki i interakcje wewnątrzrodzinne, typologia form domu rodzinnego i analiza więzi pokrewieństwa, rodzina a mikro- i makrostruk-tura społeczna, rodzina a typ społeczeństwa globalnego, rodzina jako instytucja i grupa społeczna a inne instytucje społeczne, patologia życia rodzinnego oraz prognozowanie rodziny [139].

Zagadnienia składające się na socjologiczną problematykę badawczą

n*

163