skanowanie0027

100

radne. Nic inaczej ma się rzecz z brzydotą szkodliwą; groza ustępuje stopniowo, a nieforemność pozostaje sarna, niezmienna.

Zastanowiwszy się nad tym uznamy, że hrabia Caylus miał zupełną słuszność usuwając ze swych homeryckich obrazów epizod z Torsytesem. Czy mamy jednak dlatego prawo życzyć sobie, aby nie było go również u Homera? Nie podoba mi się, że takiego zdania jest uczony o smaku skądinąd bardzo trafnym i subtelnym^10!! (3). Obszerniejsze wyjaśnienie tej sprawy odkładam. do innej sposobności.

XXV

W niechęci, jaką wywołuje w nas brzydota kształtów, objawia się także druga różnica, jaką wspomniany krytyk ¹¹⁰ znajduje między odrazą a innymi niemiłymi uczuciami.

«lnne niemiłe uczucia — mówi on (i) — mogą poza obrębem naśladowania w samej naturze schlebiać częstokroć umysłowi: dzieje się tak dlatego, że nigdy nie wzbudzają czystej niechęci, ale łączą zawsze gorycz z upodobaniem. Bo jaźń nasza rzadko bywa pozbawiona wszelkiej nadziei; lęk ożywia wszystkie nasze siły, by uniknąć niebezpieczeństwa; gniew występuje wraz z żądzą zemsty, smutek z przyjemnym wspomnieniem poprzedniej szczęśliwości, a litość nieodłączna jest od czułego doznania miłości i przychylności. Dusza może swobodnie koncentrować się to na przyjemnej, to na przykrej stronie namiętności i sama stwarza sobie mieszaninę rozkoszy i przykrości, która jest ponętniejsza niż czysta przyjemność. Wystarczy skierować nieco uwagi na samego siebie, by wielokrotnie to zaobserwować; skądże oy bowiem pochodziło to, że gniewnemu jego gniew, smutnemu jego przygnębienie milsze jest niż wszelkie radosne wyobrażenia, którymi pragnęłoby go się uspokajać? Zupełnie inaczej wszakże dzieje się z odrazą i. pokrewnymi jej uczuciami. Dusza me odnajdzie w nich żadnej dostrzegalnej przymieszki rozkoszy. Niezadowolenie bierze górę i dlatego nic można sobie wyobrazić ani w naturze, ani w naśladowaniu stanu, w którym umysł nasz nic cofnąłby cię z niechęcią przed takimi przedstawieniami».

Jest to całkowicie słuszne; skoro jednak sam krytyk u/na|o istnienie jeszcze innych doznań spokrewnionych z odraza, kl.<innie wywołują również niczego więcej jak tylko niechęć, jakież wobec tego są im bardziej pokrewne niż doznanie brzydoty za wartej w kształtach? Ono również występuje w naturze bez najmniejszej przymieszki przyjemności; ponieważ zaś i w naśladownictwie przyjemności wywołać nie zdoła, nie możemy wyobrazić sobie takiego stanu umysłu przez nie wywołanego, w którym nie odwróciłby się on z niechęcią od przedstawienia tego rodzaju.

Niechęć ta, jeśli w inny sposób dość starannie zbadałem swoje uczucia, zgodna jest całkowicie z naturą odrazy. Doznanie, któro towarzyszy brzydocie kształtu, jest odrazą, lecz w słabym stopniu. Wprawdzie kłóci się to z innym spostrzeżeniem krytyka, zgodnie z którym sądzi on, że tylko zmysły najniższego rzędu: smak, powonienie i dotyk, wystawione są na odczuwanie odrazy. «Te dwa pierwsze — powiada on — na skutek nadmiernej słodyczy, a ten trzeci na skutek zbytniej miękkości ciał, które dotykającym nerwom nie stawiają dostatecznego oporu. Przedmioty te stają się następnie nieznośne również dla w/rotu, ale tylko poprzez asocjację pojęć, ponieważ przypomnimy sobie odrazo, jaką wywołały za pośrednictwem smaku, powonienia lub dotyku. Mówiąc bowiem ściśle nic ma przedmiotów odrażających dla wzroku». Mnie się jednak wydaje, że przedmioly tego rodzaju dałoby się wyliczyć. Znamię na i warzy, •/.aj.-ra warga, spłaszczony nos z wydatnymi dziurkami, całkowity brak brwi — oto brzydkie cechy, które nie mogą razić ani powonienia, ani smaku, ani dotyku. A przecież jest rzeczą pewną, iż patrząc na nie odczuwamy coś bardziej zbliżonego do wstrętu niż uczucie wywołane widokiem innych niekształtności ciała, krzywymi nogami, garbem; irn wrażliwszo posiadamy usposobienie, tym dotkliwiej odczujemy w organizmie poruszenia poprzedzające wymioty; tylko że poruszenia te ustąpią bardzo prędko i mało jest prawdopodobne, aby nastąpiły po nieb rzo-rzywiście wymioty. Przyczynę tego upatrywać należy w tym, że są to przedmioty doznawane za pośrednictwem wzroku, który