page0161

157

najbystrzejszym dyalektykiem. Tak samo ma się rzecz przy decyzyi wolnej woli, przy dokonaniu jakiegoś wyboru; znów tu mamy szereg czynnóści, na których dopełnienie potrzeba czasu, dającego się oznaczyć; rozum musi zbadać powody, przemawiające za lub przeciw jakiemuś wyborowi ostatecznemu; te powody musi ukazać woli, by spowodować jej akt chcenia. W końcu o jednym i tym samym przedmiocie możemy raz króciej, raz dłużej myśleć. Akty zatem dueha czysto umysłowe mogą być mierzone przez czas dlatego, że przy ich tworzeniu mamy szereg czynności następujących po sobie i trwających w czasie, i że duch może o jednej i tej samej rzeczy raz króciej, raz dłużej myśleć. Ten sposób trwania aktów czysto umysłowych nie jest żadną ujmą, a tem mniej bronią przeciw duchowości ludzkiej duszy, gdyż duchem nazywamy istotę nie-materyalną, pojedynczą, obdarzoną rozumem i wolną wolą.

Ponieważ zaś ludzka dusza posiada te istotne cechy, przeto i ją duchem nazywamy bez względu na to, że jej czynności w czasie następują i trwają. Stąd i zarzut Herzena: „si l’activitć psychiąue est reellment une formę particuliere de mouvement moleculaire, son accomplissement doit exiger un certain temps; or ce fait est demontre par l’experience d‘ua faęon irrecusable — jeżeli czynność psychiczna jest rzeczywiście rodzajem (formą) ruchu drobinowego, to jej dokonanie wymaga pewnego czasu; otóż ten fakt został stwierdzony za pomocą doświadczenia w sposób nieulegający wątpliwości (?)“ *) — niczego nie dowodzi, bo dusza mimo to, że potrzebuje czasu na złożenie syllogizmu lub dokonanie wyboru, nie przestaje być duchem.

Nie należy wszakże zapominać o tem, że dusza czy to syllogizm tworząca, czy też dokonywająca jakiegoś wyboru, znajduje się juz w stanie czynnym; to zwrócenie uwagi wydaje się nam koniecznem ze względu na osnowę dowodu Herzeno-wego. Herzen bowiem usiłuje dowieść, że na powstanie świadomości, jako skutku otrzymanego wrażenia, potrzeba czasu

b Herzen op. c. str. 71 — pierwsze zdanie rozdziału.

http://rcin.org.pl