szukanie�rbarzyncy003

14

zresztą ród ludzki, ma swój początek. Opowiada o dziwacznych obyczajach chaldejskich magów i szaleńczych wierzeniach Egipcjan i oburza się na myśl, że można filozofem nazwać Orfeusza z Tracji, człowieka, który bezwstydnie wszystkie namiętności ludzkie, również, najnikczemniejsze, przypisywał bogom. Wyczuwa się w tym defensywnym samoutwierdzeniu niejaką niepewność: dzieło było pisane w epoce, kiedy dawne mity straciły już były żywotność łub wysublimowały się w filozoficzną spekulację, a ład polityczny i kulturalny byl w jawnym rozkładzie. Jego spadkobiercami mieli się stać barbarzyńcy, to znaczy chrześcijanie. Wyobrażamy sobie czasem, zarażeni filozofią Spcnglc-rowską czy inną „morfologią historyczną", że sami żyjemy w podobnej epoce, ostatni świadkowie cywilizacji skazanej. Skazanej przez kogo? Nic przez Boga, 'raczej prze/.; doiuniemanc"~p'rasya. historyczne". W rzeczywistości, chociaż żadnych praw historycznych nie_znamy, możemy je wymyślać dowoli, a gdy są wymyślone, mogą się tcż urzcczywistnić jako śamdspelńiające się'przepo-ydednie.

Postawy nasze w tej kwestii są wszelako dwuznaczne i może nawet wewnętrznie sprzeczne: z jednej strony pj^woiIi^y 'śobic Ów rodzaj uniwcr^: safianu, klói^płowstrzymuje się odsądów oceniających rozmaite cywilizacje i ogłasza ich fundamentalną.równość; z drugiej strony przez to, iż" tę równość afirmujemy, afirmujemy zarazem wyłączność i nietolerancję każdej kultury z oddzielna, afirmujemy przeto coś, co w samym akcie tejże afirmneji, jak się chełpimy, właśnie przezwyciężyliśmy.

Nie jest ta dwuznaczność paradoksalna, ponieważ wśród tej konfuzji utwierdzamy wyróżniającą_cechę^ kultury europejskiej w jej formie dojrzałej, mia-nowiri c"j cjlt3ofność*do kwestionowania samej siebie, do porzucenia cksklu-zywności własnej, jej wolę spoglądania na siebie sanuj oczami innych. Już u “samych początków'^abOjtrbiskup Bartolome‘de Las Casas przypuścił_gwał-towny atak_na_najeżdżców w imię tyćH'samych żaśad chrześcijańskich, na które tamci się powoływali. Niezależnie od bezpośrednich skutków jego walki, byl on jednym z pierwszych, którzy zwrócili się przeciw własnemu plemieniu w obro; m^ilnycłiirtfdsłArtiairmśrcżydelśtwo europejskiego ekspansjonizmu. Trzeba było czekać ^formacji i początku wojen religijnych, aby zaczęła się, z^Mon-taigne’m, uogólniona refleksja sceptyama nad_ roszczeniami Europy do du-cTTóv^^wyższości, refleksja, która miała się zbanalizować wśród libertynów i prekursorów Oświecenia, fcfontaignc również - śladem Rosario, którego imię miał potern^ławić artykuł w dykcjonarzu Bayle’a - porównywał człowieka ze „zwierzętami, by tym ostatnim przyznawać wyższość i tak zainicjował inny, później popularny temat: pogardę dla całego rodząjujudzkiego. Spoglądanie na własną j^yilizacię.óc^ma^innychr aby- ją-atakować,.stalo._się_ manierą łitcrackąjipowszcchnioną w piśmiennictwie Oświecenia, przy czym „innymi” moglibyć równic dobrze Chińczycy lub PćrsowieT jakgość z gwiazd albo konie.

Wszystkie tc znane rzeczy przypominając, tyle chcę powiedzieć: wolno twierdzić, że_w_tcj.samej epoce, kiedy Europa, być może głównie dzięki zą£W.Żcniu_turcckiemu, doszła do jasnej świadomości własnej identyczności kulturalnej,-zakwestionowała ona wyższość swoich własnych wartośd Turu-chomiła proces nieustającej samokrytyki, który miał się stać źródłem zarówno jej siły, jak rozmaitych jej słabości i jej podatności na zranienia.

Ta i^iejętń^^samókweśtiónówania, umiejętność wyzbycia się - na przekór silnemu oporowi, rzecz jasna - pewności siebie,, samozadowolenia, leży u źródeł Europy jako siły duchowej; zrodził się z niej wysiłek łamania własnego „ctnoccntryczncgo” zamknięcia. Ta zdolność określiła naszą kulturę, zdefiniowała jej niepowtarzalną wartość. Ostatecznie można powiedzieć, że europejska identyczność kulturalna utwierdza się w odmowie przyjęcia jakiejkolwiek iderityfikaćji_zakończoncj, więc w niepewności i niepokoju. 1 chociaż prawdą jest, że wszystkie nauki, przyrodnicze i humanistyczne, albo zrodziły się w łonie kultury europejskiej, albo w niej osiągnęły dojrzałość (w znaczeniu względnym, oczywiście, dojrzałość widzianą z ich dzisiejszego stanu), to jest wśród nich jedna, którą można nazwać nauką europejską p/;r exccllence, przez treść samą; jest to mianowicie antropologia, to znaczy praca, która zakłada zawieszenie własnych norm, osądów i nałogów mentalnych, moralnych i estetycznych, aby przeniknąć tak'dalcko, jak tojnożliwc, w pole widzenia innego i przyswoić sobie jego sposób percepcji (mam na uwadze współczesną antropologu?. mcTraźcra czy Morgana). Chociaż nikt bodaj nic może rościć sobie pretensji do całkowitego w tej dziedzinie sukcesu, chociaż sukces doskonały zakładałby sjduację epistcmojogicznic niemożliwą - trzeba by być całkować w skórze .przedmiotu badania, a zarazem utrzymać dystansTWicktywnc^rfasta-wicnic uczonego — wysiłek nie jest daremny. Niepodobna całkowicie osiągnąć pozycji obserwatora, który sam siebie z zewnątrz ogląda, ale można to osiągnąć częściowo. Wydaje się oczywiste, że antropolog mógłby zrozumieć dzikiego w sposób’dóskonały tylko wtedy, gdyby sam stał się dzikim, a więc antropologiem być przestał. Może zawiesić swoje oceny, ale sam ten akt zawieszenia ma korzenie kulturalne; jest to akt wyrzeczenia, który jest wykonalny tylko wewnątrz szczególnej kultury, takiej mianowicie, co umiała podjąć wysiłek rozumienia innego, ponieważ sama siebie nauczyła się kwestionować.

Dlatego sytuacja antropologa nie polega naprawdę na zawieszeniu oceny: jego postawa opiera się na przekonaniu, że opis i analiza uwolnione od nonna-tywnychprzesądów są wręćej warte, niż duch wyższości lub fanatyzmu; jest to wszelako sąd wartościujący w sensie równic mocnym, jak sąd przeciwstawny, Niepodobna'naprawdę porzucić wartościowania. To, co nazywamy duchem naukowym, jest postawą kulturalną, związaną swoiście z cywilizacją zachodnią iJzjej hierarchią wartości. Mamy prawo bronić i głosić idee tolerancji i kiyty_: cyzmu, nie wolno nam jednak utrzymywać, że są to idee „neutralne”, mianowicie wolne od normatywnych założeń. Czy chełpię się przynależnością do cywilizacji absolutnie wyższej nad wszystkie inne. czy przeciwnie, sławię dobrego dzikusa, czy wreszcie powiadam „wszystkie kultury są równe", zajmuję pewne stanowisko, wypowiadam się co do wartości i uniknąć tego nie mogę. Nic znaczy"tó, że wszystko jedno, jakie stanowisko zajmuję; zajmując jedno, potępiam lub odrzucam inne, nic jest zaś możebne, bym nie zajmował żadnego choćby'implicite, z chwilą gdy zdaję sobie sprawę, że istnieją inne cywilizacje.

O ile dwa pierwsze z wyróżnionych tu stanowisk są należycie jasne, sens trzeciego: ^wszystkie kultuiy są równe”, wymaga wyjaśnień. Jest to bowiem wypowiedź, która, gdy jest w sensie mocnym ujęta, prowadzi, jak się zdaje, do sprzeczności i popada w antynomię analogiczną do antynomii konsekwentnego sceptyzmu.

W rzeczy samej, stosownie do powszechnego użytku słowa, „kultura” ogarnia wszystkie formy.zachowania swoiście ludzkiego: technikę, obyczaje, rytu-