0166

157

Badanie powierzchni ziemi.

3. Początki badan szczegółowych.

Trzecią podróżą Jamesa Cooka dobiegł do końca okres krótki wprawdzie, ale nader obfity w zdobycze geograficzne. W 1778 roku zarysy Oekumeny całej były jasno roztoczone przed oczami wszystkich; brakło jeszcze jedynie szczegółów i drobiazgów nieznacznych, których uzupełnienie wymagało jeszcze sporo mozołów, ale nastręczało pola do zdobycia wielkiej chwały. Stan ten sprowadził natychmiast istotną zmianę badań geograficznych w ogólności: zamiast wielkich, dla zrozumienia obrazu ziemi ważnych i doniosłych zagadnień, występuje teraz cały szereg odrębnych i nie-związanych ze sobą dziedzin, na miejsce badań powszechnych wysuwają się dochodzenia szczegółowe.

Z tą zmianą cech zewnętrznych wiąże się inne jeszcze przeobrażenie całego charakteru tych badań. Aż do Cooka wysyłanie wypraw geograficznych z pobudek czysto naukowych było tylko wyjątkiem, teraz staje się wzorem i prawidłem. Zbiegu tego nazwać nie można inaczej, jak szczęściem dla ziemioznawstwa. Gdyby zakończenie badań rozległych, jakie się nam ukazują w podróżach Cooka, przypadło jeszcze na czasy materjalnych jedynie pobudek, co bynajmniej nie znajduje się poza dziedziną możliwości, przejście ukształtowałoby się inaczej, przybrałoby niewątpliwie przebieg powolniejszy. Jak się rzeczy teraz miały, za świetnym przykładem Cooka, nowy kierunek utrzymał się na wysokim poziomie żarliwej działalności, która teraz ujawniła się w jedynych pozostających jeszcze zadaniach, rozpoznania wnętrza różnych części świata,

Przeniesienie środka ciężkości badań geograficznych z oceanu na ląd stały dokonało się w różnych częściach świata niezupełnie jednocześnie i niewszędzie z jednaką wystąpiło siłą, w ogólności jednak zaszło bezpośrednio po zamknięciu okresu Cooka. W celu zbadania wnętrza Afryki zawiązuje się w Londynie 1768 towarzystwo afrykańskie; w tym samym roku poczyna się osiedlenie Australji założeniem kolonji Nowej Walji południowej. Okoliczność ta, tak wielkiej doniosłości w dziejach odkryć Australji, była jedynie następstwem oderwania się Stanów Zjednoczonych Ameryki północnej od kraju macierzystego. W olbrzymiej Azji okres nowy nie wiąże się z jednem tylko wydarzeniem; w Indjach już od 1858 r. rozpoczynająca się era rozległych nabytków terytorjalnych wytworzyła nowy stan rzeczy, utrwala się jednak naukowo dopiero 1784 przez założenie towarzystwa azjatyckiego w Bengalu, które odtąd obejmuje troskę o geograficzne odsłanianie i badanie rozległego obszaru. Próbę zbliżenia się do dalekiego wschodu stanowić miała wysłana 1790 r. wyprawa Macartneya; w archipelagu Malajskim wreszcie dopiero rozwiązanie holenderskiej kom-panji wschodnio-indyjskiej nastręczyło sposobność do badań, prowadzonych odtąd nieprzerwanie i gorliwie. W Ameryce trudno jest przyjąć

Wszechświat i człowiek. - Tom 1Y    23