Magazyn6

3101

123

IV. Ameryka Południowa.

1. Położenie, rzeki. Am. Płd. obejmuje 17,8 milj. km* i rozciąga się pomiędzy i2^w24’ szer. pin. (przylądek Gallinas w .Ko-Iumbji) i 5S°59’ szer. pid. (przylądek Hoorn), oraz między 8i°i8^> dług. wsch. (Punta Parina w Peru) i 34°46’ dług. zach. (przylądek Branco w Brazylji). Rozpiętość kontynentu w kierunku południkowym wynosi 7 575 km, w kierunku równoleżnikowym zaś — 5 ¹⁰⁰ km.Kontynent ma kształt wydłużonego trójkąta, którego kąt prosty zwrócony jest na wschód, zaś przed wpro-stokątnię stanowi brzeg zachodni. Otoczona od wschodu oc. Atlantyckim, od zachodu oc. Wielkim i od północy m. Karaibskiem. Do Starego Świata zbliża się najbardziej przylądkiem Branco, skąd odległość Am. Płd. od Afryki wynosi 3 000 km. Natomiast płd. końce obydwu kontynentów oddalone są od siebie o 9 000 km. Kontynent jest słabo rozczłonkowany, ze względu jednak na wydłużenie, iinja brzegowa ma 25 250 km, z czego 16 000 przypada na Atlantyk, a 9 250 km na oc. Wielki. W epoce paleo-zoicznej wschodnia część kontynentu łączyła się z Afryką (ląd Gondwana), o czem świadczy pokrewieństwo geologiczne i paleontologiczne płd.-wsch. gor Brazylijskich z płd.-zach. częścią Afryki. Połączenie Ameryki Płd. z Ameryką Płn. za pośrednictwem Am. Sr. jest pochodzenia młodszego. Budowa orograficzna Am. Płd. jest stosunkowo prosta. Wzdłuż wybrzeża zachodniego ciągnie się bardzo wysoki grzbiet młodych gór zwanych Andami (Cordille-ras de los Andes). Stanowią one potężny system gór fałdowych o stromym spadku ku zachodowi, a łagodniejszym ku wschodowi i usiane są szeregiem wysokich wulkanów, często wygasłych (Aconcagua 7 040 m, Chimborazo 6310 m). często zaś czynnych (Cotopaxi 6000 m i wiele innych). Na płd. Andy tworzą grzbiet jednolity, ku płn. zaś rozdzielają się na 2 względnie 3 grzbiety, pomiędzy któremi leży wysoka płaszczyzna, wznosząca się od 2 000 do 3 000 m, a nawet i wyżej. Znacznie większą część kontynentu stanowią niziny, zajęte przez rozległą nieckę Amazonki i mniejszą Ori-noco na północy oraz dorzecze rzeki Parana (przy ujściu Rio de la Plata) i kilka pomniejszych na południu. Wielkie dopływy tych rzek pocięły niziny oraz krainy podgórskie na szereg dzielnic charakterystycz-

AMERYKA

I nych. Na wschodzie kontynentu spotykamy odrębną wyżynę, ciągnącą się od ujścia Rio de la Plata do okolic ujścia rzeki Amazonki. Wyżyna ta wznosi się do wysokości około 2 000 m i stanowi najgęściej zaludnioną część Brazylji. Na północy kontynentu wznoszą się wyżyny oddzielające dorzecze Amazonki od dorzecza Orinoco. Wzdłuż nich ciągnie się półn. granica Brazylji. Budowa orograficzna kontynentu spowodowała, że wszystkie większe rzeki płyną ku oc. Atlantyckiemu bądź ku wschodowi, bądź ku płd.-wsch. Górne ich biegi sięgają daleko wgłąb Kordyljerów, rzeźbiąc w nich głęboko wcięte doliny i tworząc potężne malownicze wąwozy. Największą z rzek płd.-amerykańskich, i pod względem powierzchni dorzecza największą na świecie, jest rzeka Amazonka, obejmująca 7 050 000 km*; — długość jej wynosi 5 500 km. Jest ona w dolnym biegu żeglowna dla wielkich okrętów transoceanicznych na długości przeszło 2 000 km. Drugą wielką rzeką Am. Płd. jest Parana o długości 3 300 km i dorzeczu obejmującem 2 880 000 km*. Cały szereg dopływów tych dwóch rzek stanowią bezcenne drogi wodne, prowadzące wgłąb dziewiczych lasów Am. Płd. Wystarczy zaznaczyć, że 27 dopływów Amazonki jest większych od Wisły.

2. Klimat, roślinność. Pod względem klimatycznym Am. Płd. wykazuje wielką rozmaitość ze względu na jej rozpiętość w kierunku południkowym, na wpływ prądów morskich oraz na wielkie różnice hip-sometryczne. Podczas gdy północna część, leżąca na równiku, posiada klimat o jednostajnych wysokich temperaturach, spotykamy klimat chłodny zarówno w Patago-nji, w Ziemi Ognistej, jak też na znacznych wysokościach Andów, zaś wiele szczytów, a nawet grzbietów górskich pokrytych jest wiecznym śniegiem. Jezior znaczniejszych Am. Płd. posiada mało. Na j ważniej -szem jest jezioro Titicaca (6900 km*), leżące na wysokości 4000 m n. p. m. Pod względem orograficznym kontynent podzielić możemy na następujące dzielnice: i) zachodnią krainę Andów, 2) południową Patagonję, obniżającą się stopniowo z zachodu na wschód, 3) kraje dorzecza Rio de la Plata, 4) wyż. wsch. Brazylijską, 5) wyż. stanowiącą wododział pomiędzy Rio de la Plata a dorzeczem Amazonki, 6) dorzecze Amazonki z jej wielkiemi dopływami po-łudniowemi: Ucayali, Jurua, Purs, Madei-