Magazyn6�601

852

zjednoczeniowej dla Serbji. Wypadki r. 1848—9 przyniosły czynne zamanifestowanie wspólnoty serbochorwackiej: w Chorwacji bratano się z Serbami, bana chorwackiego Jellaćicia instalował serbski piatrjar-cha Rajaćić, a w walkach przeciw Węgrom Chorwaci i Serbowie z Wojwodiny walczyli ramię w ramię, wspomagani przez rząd Serbji; pomocy chciał Jellaćiciowi udzielić nawet władyka czarnogórski Piotr II, zarazem układający się z Serbją

0    oswobodzenie Bośni. I Słoweńcy uznali wspólność ideałów wolnościowych z Chorwatami. Jednakże niewdzięczność Austrji zniweczyła wielkie nadzieje Jugosłowian, odrzucając m. in. adres sejmu chorwackiego, który żądał zjednoczenia z Chorwacją Dalmacji, Wojwodiny i Słowenji. Pozostała jedynie możliwość akcji kulturalnej: w 1850 w Zagrzebiu powstaje Towarzystwo Historji Jugosłowiańskiej, a w 1867 tamże Jugosłowiańska Akademja Umiejętności, przyczem ii. V. 1867 sejm chorwacki uznaje uroczyście jedność narodową serbo-chorwacką. W dalszej akcji prym wiodą: z Chorwatów Raćki, a zwłaszcza biskup Strossmayer, z Serbów z Wojwodiny zaś S. Miletić. Z Chorwatami utrzymywał pewne związki i ks. serbski Michał Obre-nović, który jednak główną swą akcję skierował ku zjednoczeniu Słowian bałkańskich (prawosławnych): w 1867 r. zawarł z emigrantami bułgarskimi układ, przewidujący utworzenie z ziem serbskich i bułgarskich „Carstwa Jugosłowiańskiego". Następcy ks. Michała zrezygnowali z kontynuowania tych planów. Ruch na rzecz jedności osłabł

1    wśród Jugosłowian austro-węgierskich: jeszcze w 1870 r. odbył się w Lublanie kongres jugosłowiański, ale zarazem zaznaczył się już silny wzrost trzech nacjonalizmów — słoweńskiego, chorwackiego i serbskiego, a każdy z tych trzech prądów swe-mi wielkiemi aspiracjami (program „Wielkiej Chorwacji" i „Wielkiej Serbji") wyłączał kompromis z pozostałemi składnikami obecnej J.; Słoweńcy również pielęgnowali swoją odrębność kulturalną. Wspólnotę serbsko-chorwacką uprawiano jeszcze tylko na polu literackiem i naukowem.

3.1903—1914. Powrót dynastji Karadotr-deviciów do Serbji spowodował ponowne podjęcie przez to państwo roli Piemontu jugosłowiańskiego. Nie brakło wprawdzie jeszcze i teraz tarć między szowinistami serbskimi a chorwackimi np. na temat, czy

JUGOSŁAWJA

tiae. Najwięcej ziem jugosłowiańskich zebrał Stefan Tvrtko, który nosił w r. 1390 tytuł króla Serbji (Rascji), Bośni, Dalmacji, Chorwacji i Przymorza. Dalsze próby jednoczenia J. uniemożliwił najazd turecki. Bez wyniku przedsiębrali je jeszcze niektórzy banowie chorwaccy i Słoweniec Ulryk Celjski w XV w. Okres reformacji daje liczne próby znalezienia wspólnego języka literackiego dla Słoweńców i Chorwatów, a uwzględnia w programie swym nawet Serbów i Bułgarów. Literatura dubrownicka XVI—XVII w. podkreśla jedność Słowian południowych. W XVII w. jedność ta ma dwu wybitnych ideologów: Kriźanicia i Vitezovicia.

2. Wiek XIX. Utworzone przez Napoleona w r. 1809 Prowincje Iliryjskie zjednoczyły (obszar 55 tys. km’) prawie całą Sło-wenję z częścią Chorwacji i Dalmacją, przyczyniając się wielce do odrodzenia narodowego Słoweńców i wzbudzenia poczucia wspólnoty J. Obudziły też nadzieje Serbów, walczących wówczas z Turkami pod wodzą Karadorda. Ten ostatni dwukrotnie prosił Napoleona o złączenie Serbji i pozostałych ziem J. z Ilirją, podkreślając jedność narodową. Upadek Napoleona i Kanaidorda przekreślił te wielkie plany. Szerzyć się zato zaczęła akcja na rzecz wspólnoty, a nawet jedności kulturalnej. Ogniskiem tej akcji stał się Zagrzeb: pod koniec trzeciego dziesięciolecia XIX w. budząca się do życia Chorwacja wyłania nowy ruch umysłowy i patrjotyczny p. n. ili-ryzmu. Program tego ruchu, kierowanego przez Gaja, DraSkovicia, Demetera i in., obejmował całą Słowiańszczyznę południową, od Alp do m. Czarnego, nazywając te wszystkie ludy Ilirami. Rozwinął się on silnie w Chorwacji i Dalmacji, ale nie objął ani Serbów, dumnych ze świeżo wywalczonej autonomji i przywiązanych do starego imienia serbskiego, ani Słoweńców, również odczuwających własną odrębność. Ograniczony do ziem chorwackich iliryzm wywarł silny wpływ na odrodzenie ich kulturalne, a przez wprowadzenie do piśmiennictwa wspólnego z Serbami centralnego narzecza „śtokavskiego“ położył podstawy dla wspólnoty duchowej i literackiej. W Serbji, mimo odrzucenia haseł iliryzmu, myślano również o możności zjednoczenia J.; m. in. wielki polityk serbski E. Ga-raśanin pod wpływem koncepcyj ks. Ad. Czartoryskiego ułożył znany program akcji