Magazyn63801

34

KAPITALIZM

pitałem będą nietylko narzędzia pracy, ale również dobra niematerjalne, jak znajomość rynku, klientela, umiejętności osobiste i t. d., wówczas i technika produkcji nabierze szerszego znaczenia. Tak więc rozszerzanie się rynku zbytu i wzrost wymiany musiały prowadzić do podziału pracy, podobnie jak prowadziła do tego lepsza organizacja i zastosowanie maszyn. Droga, którą miało przebyć dobro od producenta do konsumenta, stawała się coraz dłuższa; dobro musiało przejść przez coraz większą ilość rąk. Pierwszy etap podziału pracy między producentem, zajętym wytwarzaniem towaru, a kupcem zajętym jego zbytem, wynikł z tego, że jedna z osób stawała się posiadaczem najcenniejszego w tej fazie produkcji kapitału, mianowicie posiadała znajomość rynku i klienteli, jak również rozporządzała odpowiednim funduszem pieniężnym na nabycie towaru i odprzedaż go w późniejszym czasie. Kupiec zaczął zajmować stanowisko monopolistyczne wobec producentów technicznych, których gospodarczo od siebie uzależniał, stając się organizatorem produkcji, przedsiębiorcą-kapita-listą. W pierwotnej formie przedsiębiorstwo kapitalistyczne występuje jako t. zw. system nakładowy, gdzie kupiec jest na-kładcą-organizatorem produkcji, producenci zaś, t. zw. chałupnicy, nie utracili jeszcze całkowicie swej samodzielności gospodarczej, pracując nadal we własnym warsztacie, niekiedy własnemi narzędziami, jednak jedynym odbiorcą ich jest kupiec, na którego zamówienie pracują.

Rozwój techniki, zastosowanie podziału pracy, zwiększyło jeszcze bardziej rolę posiadacza „kapitału" i utwierdziło jego monopolistyczne stanowisko. Producent nie posiadający maszyn nie mógł konkurować z fabryką i stawał się sprzedawcą swojej pracy — robotnikiem-proletarjuszem. Produkcja odbywa się w manufakturze lub w fabryce, przyczem różnica między manufakturą a fabryką polega na niestosowaniu przez manufakturę maszyn a tylko podziału pracy. Wzrost „kapitału" i wynikający z niego wzrost kosztów stałych wobec zmiennych powoduje tendencję do koncentracji przedsiębiorstw. Pozyskiwanie zaś wielkich kapitałów pieniężnych umożliwione jest przez formę spółkową zwłaszcza spółki akcyjne. W ten sposób również ryzyko przedsiębiorstwa, tern większe im większy jest kapitał, rozdzielone zostaje między licznych posiadaczy akcyj.

5.    Rozwój i upadek kapitalizmu. K. jest pewnym okresem w rozwoju gospodarczym. Jak w każdym rozwoju, tak i w rozwoju k. możemy rozróżnić okres początkowy, t. j. wczesnego k., okres pełnego k. i wreszcie k. schyłkowego (Friih- Hoch-i Spatkapitahsmus podług Sombarta). W okresie wczesnego k. dominującą rolę odgrywają niekapitalistyczne formy przedsiębiorstw, formy kapitalistyczne dopiero powstają. Okres pełnego k. jest okresem przewagi kapitalistycznych form przedsiębiorstw. Wreszcie okres schyłkowego k. to okres rozkładu form kapitalistycznych i pojawienia się form nowych.

Zagadnienie upadku k. stanowi przedmiot specjalnych zainteresowań socjalistów, przepowiadających nagły upadek tego ustroju na skutek istnienia wewnętrznych przeciwieństw, prowadzących nieuchronnie do proletarjackiej rewolucji. Inaczej sprawę upadku k. przedstawia Sombart. Znajdujemy się podług niego w epoce schyłku k., który jest okresem przejściowym do nowego okresu gospodarki socjalistycznej. K. rozwija się nadal w krajach młodych gospodarczo, w krajach zaś starych „duch" kapitalistyczny ulega zmianie, postęp techniczny zwolnieniu. Duch przedsiębiorczości, ryzyka, spekulacji ustępuje coraz bardziej duchowi racjonalizmu, polegającemu na planowaniu, t. j. przewidywaniu przyszłości na podstawie badań naukowych. Indywidualizm i wolna konkurencja są coraz bardziej ograniczane i krępowane. Gospodarka staje się związana przez państwo, jak również przez porozumienia przedsiębiorstw (kartele i t. p.). Powstają „mieszane" formy przedsiębiorstw państwowo-prywatnych. Inni ekonomiści zaprzeczają tezie Som-bart’a, głosząc, że okres rozwoju k. dopiero następuje (Harms), lub że zmiany zachodzące w k. nie dotyczą jego istoty (Diehl). Różnica zdań wynika raczej z odmiennego pojmowania k., aniżeli z innego ujmowania samych zjawisk, zachodzących obecnie w życiu gospodarczem.

6.    Historja form kapitalistycznych. K. jest ustrojem czasów najnowszych, t. j. wieku XIX—XX. Sombart okres pełnego k. oznacza latami 1750—1914, Marx zaś dopiero od r. 1846. Znaczy to, że w tym okresie kapitalistyczne przedsiębiorstwa zaspoka-