Magazyn62401

520

LIBERALIZM GOSPODARCZY

wpływać na rozwój stosunków gospodarczych. Nie ułożony przez Państwo program gospodarczy, ale poczynania i przewidywania poszczególnych przedsiębiorców prywatnych decydują w ustroju liberalnym o rozwoju stosunków gospodarczych. Nazwy 1. g. zaczęto używać dopiero w XIX w. ale 1. g. pojawia się jako program już w połowie

XVIII    w. przeciwstawiając się panującemu wówczas systemowi protekcjonizmu gospo darczego (merkantylizmowi).

2. Ewolucja historyczna. L. g. powstał równocześnie ze sformułowaniem pierwszej naukowej doktryny ekonomicznej. Fizjokra-ci, których uważa się za twórców ekonomi ki naukowej równocześnie byli pierwszymi głosicielami gospodarczego programu liberalnego. Wiara w istnienie porządku naturalnego i praw rządzących życiem gospo-darczem skłoniła fizjokratów do domagania się usunięcia monopoli w handlu wewnętrznym i zagranicznym, wprowadzenia wolności pracy i ograniczenia roli państwa tylko do zapewnienia swobody i bezpieczeństwa. Formuła „własność, bezpieczeństwo, wolność", którą znajdujemy u Merciera de la Riviere, mogłaby dziś jeszcze być uważana za najlapidarniejsze ujęcie programu liberalnego. Również słynna zasada „laissez faire“, uważana do dziś za sztandarowe hasło liberalizmu, pochodzi od fizjokratów.

Ewolucja stosunków w pierwszej połowie

XIX    w. sprzyjała realizacji 1. g. Zniesienie nierówności stanowych zapewniło swobodę przesiedlania się ze wsi do miast, co wraz z postępem wynalazków w przemyśle umożliwiło niezwykłe tempo rozwoju przemysłu fabrycznego. Równocześnie długi stosunkowo okres pokoju po zakończeniu wojen na poleońskich pozwolił rozwinąć się na wiel -ką skalę skrępowanej przedtem wymianie międzynarodowej.

To też w pierwszej połowie XIX w. 1. g. staje się kierunkiem panującym zarówno w teorji ekonomicznej jak i w praktyce życia gospodarczego. W nauce Adam Smith i inni ekonomiści t. zw. szkoły klasycznej pogłębiają doktrynę fizjokratów przez zwrócenie uwagi na doniosłość podziału pracy i wolnej konkurencji, dzięki której prawo popytu i podaży może regulować ceny, wyrównywać zyski i uzgadniać automatycznie poczynania indywidualne w jedną harmonijną całość. Dlatego też szkołę klasyczną nazywa się także nieraz — z pewną słusznością — szkołą liberalną. Niektórzy ekonomiści tej szkoły uważają 1. g. za system, który stosowany bez ograniczeń usunie wszelkie niedomagania gospodarcze. Ten odłam liberalizmu, oznaczany czasem nazwą szkoły optymistycznej, znalazł najwybitniejszego przedstawiciela we francuskim ekonomiście, Fryderyku Bastiat. Poglądowi temu hołdowali też niektórzy ekonomiści angielscy, od których przyjęło się określenie 1. g. nazwą „manchesteryzmu" (od miasta Manchester). Ale nawet ci ekonomiści, którzy idąc śladami Malthusa i Ri-carda pesymistycznie zapatrują się na przyszłość gospodarczą, uważają ustrój liberalny w gospodarce za zło najmniejsze, którego nieuniknione wady (jak np. nierówny podział bogactw i nędza mas robotniczych) nie dadzą się usunąć przez żadną ingerencję państwa. Wolność handlu międzynarodowego staje się w XIX w. programowem hasłem 1. g., tak że w terminologji niemieckiej jeszcze dziś używa się na określenie 1. g. nazwy: szkoła wolnego handlu (Frei-handelsschule). Szczytowym punktem po wodzenia programu liberalnego są lata 1846 do 1866, kiedy w okresie rządów Peela dochodzi do zniesienia ceł zbożowych w An-glji, a następnie do zawarcia traktatu z Francją, opartego na zasadach wolnohan-dlowych (t. zw. układ Cobdena), który to traktat stał się wzorem, naśladowanym przez wiele innych państw.

W drugiej połowie XIX w. następuje stopniowy odwrót od zasad 1. g. w teorji i w praktyce. Przeciw doktrynie liberalnej, rozwijającej się przedewszystkiem w An-glji i Francji, zwraca się powstała w Niemczech szkoła narodowa, a następnie związana z poprzednią pod wielu względami szkoła historyczna. Pod wpływem doktryn tego kierunku Niemcy pierwsze wkraczając na drogę protekcjonizmu w dziedzinie celnej, a następnie socjalnej (ograniczenia czasu pracy, ubezpieczenia społeczne). Za przykładem Niemiec poszedł szereg krajów Środkowej i Wschodniej Europy, a nawet liberalne kraje zachodnio europejskie zaczęły wprowadzać u siebie ustawodawstwo socjalne na wzór niemiecki.

Ale mimo tych odstępstw zasięg liberalizmu gospodarczego w gospodarstwie świa-towem pozostał aż do roku 19x4 bardzo szeroki. Mimo istnienia tendencyj protekcjonistycznych światowe obroty gospodarcze wykazują w drugiej połowie XIX w. olbrzymi wzrost. W szczególności swoboda