Magazyn6801

22

NAX FERDYNAND JAN

uzupełniał swoje studja w Bibljotece Załuskich. Dzięki poparciu znanego budowniczego Fontany dostaje się na służbę Rzeczypospolitej i w latach 1759—1765 przebywa w województwach ruskich, gdzie poszukuje soli. Następnie czynny jest jako budowniczy, budując m. in. pałac Małachowskich w Nałęczowie. Z polecenia króla Stanisława Augusta robi pomiary rzeki Pilicy, bada spławność Warty oraz możność połączenia kanałem Pilicy z Wartą. W uznaniu za te prace zostaje mianowany hydraulikiem Rzplitej. W 1781 podróżuje po Ukrainie, bada spławność Dniestru i sporządza mapę tej rzeki. W 1784 czyni pomiary rzeki Nidy oraz sporządza mapę źródeł solnych w Polsce. W tym czasie osiada na wsi pod Sandomierzem i zaczyna zajmować się również zagadnieniami poli-tycznemi i gospodarczemi. Jego dziełem jest, zapewne, wydany anonimowo w 1782 „Wykład sposobów do rzekospławności i handlów prowadzenia'*, a następnie drukowane w „Pamiętniku Historyczno-Poli-tycznym": „Uwagi i rady patrjotyczne... względem ułatwienia spławności rzek naszych" (1785, str. 317—320). W latach 1786—1788 pisuje pod pseudonimem „San-domierzanin" niezmiernie ciekawe korespondencje do „Dziennika Handlowego". Najcenniejszą pracą polityczną i gospodarczą jest wydana również anonimowo krytyka „Uwag" Staszica p. t. „Uwagi nad uwagami..." (Warszawa 1790). Mniej ciekawym, bo pośpiesznie pisanym, jest „Wykład początkowych prawideł ekonomiki po-lityczney" (Warszawa 1790), w którym wyłożył swój program reformy gospodarczej Rzeczypospolitej. Po rozbiorze kraju pisywał, ale już na tematy czysto techniczne, do „Dziennika Ekonomicznego Zamoyskiego". W 1806 przyjęty został na członka przybranego do Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie, biorąc udział w pracach wydziału Nauk Fizycznych i Przyrodniczych. Zmarł w niedostatku 19. I. 1810 w Warszawie. Papiery swoje zapisał Tow. Przyjaciół Nauk.

N. był jednym z najwybitniejszych pisarzy politycznych i gospodarczych XVIII w. Uważał się za Polaka (był wyznania augs-bursko-ewangelickiego), ale w umyslowości swej pozostał gdańszczaninem, obywatelem Rzeczypospolitej. Jest gorącym zwolennikiem wolności obywatelskich, przeciwstawia się ich ograniczeniom, lecz domaga się rozszerzenia ich na stan mieszczański. Za Monteskiuszem jest zwolennikiem podziału władz. Broni wolnej elekcji. W dziedzinie penologji jest zwolennikiem Beccarji, którego poglądy na istotę kary przedstawia. Jako ekonomista krytykuje zarówno fizjo-kratyzm jak i merkantylizm. Jest zwolennikiem liberalnej polityki gospodarczej. Dowodzi konieczności zniesienia wszelkich ograniczeń, jak np. praw oszczędniczych, praw o lichwie, ograniczeń wolności przemysłowej i t. d. Handel nie powinien być tamowany, powinien być jednak regulowany przez państwo, które winno popierać go drogą bezpośredniej działalności, a więc przez budowę dróg i magazynów, zawieranie dogodnych traktatów nandlowych i t. d. Domaga się m. in. budowy własnego portu na pozostałym przy Polsce skrawku wybrzeża morskiego na Żmudzi i połączenia go z krajem systemem kanałów, aby w ten sposób uniezależnić się od Prus. Choć jest przeciwnikiem ceł, to jednak w odpowiedzi na stosowane przez Prusaków utrudnienia doradza wprowadzenie ceł retorsyjnych. Zapewnienie praw obywatelskich i bezpieczeństwa osobistego przyczyni się do immi-gracji obcych „fabrykantów", a sprawne sądownictwo w sprawach pieniężnych skieruje kapitały do przemysłu i handlu i ożywi życie gospodarcze. W dziedzinie agrarnej poglądy N. były bardzo umiarkowane: doradzał przejście od pańszczyzny do czynszów i wzięcie chłopa pod opiekę prawa, ale utrzymanie ograniczeń osobistych. N. jest zwolennikiem idei wiecznego pokoju Saint Pierre’a, ale narazie uważa to za mrzonkę i domaga się uzbrojenia państwa i organizacji armji na wzór Szwajcarji. Niesłusz-nem jest zaliczenie N. do pisarzy, będących pod wpływem pruskiego kameralizmu. N., jako gdańszczanin, był zagorzałym prze--ciwnikiem Prus i choć niejednokrotnie przykład Prus cytował, to jednak nie doradza! naśladowania polityki Fryderyka II- Uważał, że Polska w reformach swoich nie powinna naśladować żadnego kraju, ale iść własną drogą, zgodną z charakterem kraju. Na poglądach N. znać nadewszystko wpływ doktryn zachodnio-europejskich (Montes-quieu, Beccaria, Hume, Turgot i inni).

Literatura:    Gorgom S.: Ceschichte der Nationalekonomic im

alten Polen. Berlin 1926. — JUogftr W.: Zagadnienie wolnego handlu w literaturze i publicystyce polskiej końca XVIII ».