page0157

i 16 Pierwotniaki: Wymoczki (Orzęski).

TYP DZIESIĄTY.

PIERWOTNIAKI (PROTOZOA).

Przeważnie mikroskopijnie drobne, bez wyróżnionych tkanek i odrębnych narządów. Ciało z jednej tylko komórki, utworzonej z miękkiej, kurczliwej, drobnoziarnistej protoplazmy czyli zarodzi albo s ark ody. Protopla-zma może być jednolitej budowy w całej komórce, albo też warstwa zewnętrzna jest bardziej zbita i tworzy jakby osłonę na wewnętrznej Wewnątrz znajduje się jedno albo kilka gęściejszych, błyszczących większych jąder, a czasami i mniejszych j ą d e r e k (ryc. 65), oraz tak zwane wodniczki, jakby pęcherzyki, napełnione wodnistą cieczą, którą wyrzucają swemi skurczami na zewnątrz; są to narządy wydzielania.

Podobnież i inne narządy, o ile znajdują się, są zawsze tylko częściami komórki (np. otwór ustny, odbyt). Niektóre mają szkielet, utworzony z igieł lub skorupek.

Rozmnażają się dzieleniem albo pączkowaniem; niektóre tworzą tą drogą ko-lonje. Mieszkają w wodzie lub wilgotnej ziemi; karmią się drobnemi żyjątkami lub roślinami; są i gatunki pasorzytne. Na czas złych warunków, np. posuchy, niektóre otorbiają się, to jest otaczają się błonką i mogą tak spędzać całe miesiące. 4130 gatunków żyjących i koło 2000 kopalnych; 2 gromady: 1) Wymoczki (Infusoria) i 2) Sarkodniki (Sar-codina).

I. GROMADA.

Wymoczki (Infusoria).

Ciało określonego kształtu z gęściejszą zewnętrzną warstwą, okryte rzęskami w całości lub częściowo, z jądrem, a często i z mniejszem jąderkiem, z wodniczkami, przeważnie z otworem ustnym i odbytem.

Jedne pochłaniają pokarm całą powierzchnią ciała, inne mają otwór ustny z przełykiem (ryc. 65) i odbyt. Właściwego szkieletu nie bywa. Mieszkają przeważnie w wodzie słodkiej, między innemi w kałużach; szczególnie licznie na gnijących roślinach, padlinie; niektóre pasorzytne. Wiatr roznosi otor-bione wymoczki z wyschniętych kałuż wraz z kurzem, wskutek czego ukazują się one wszędzie. Odgrywają bardzo ważną rolę w przyrodzie, gdyż niszczą gnijące szczątki, a same służą za pokarm innym stworzeniom. Koło 800 gatunków, w 2 rzędach.

1 Rząd. Orzęski cz. Wymoczki właściwe (Ciliata).

Ciało prawie zawsze okryte krótkie-mi rzęskami, których drgania wprawiają je w ruch, a także pędzą pokarm do

otworu ustnego; obok jądra jest zawsze jąderko. 500 gatunków.

Rzęśniczka (Paramaecium caudatum,