173

Kultura alimów 173

Thmart i Almohadzi zachęcali do kalamu, głównie w formie aszaryckiej, chociaż w jurysprudencji byli ścisłymi literalistami, a więc przedstawicielami szkoły zahiryckiej. Na północnym wschodzie świata muzułmańskiego, w hanafickich szkołach prawa powszechnie przyjęta była inna wersja kalamu, wywodząca się od Al-Maturidiego (zm. 944). Różniła się od aszaryzmu w kilku punktach, szczególnie w kwestii wolnej woli człowieka i jej stosunku do wszechmocy i sprawiedliwości Boga: zdaniem przedstawicieli szkoły Al-Maturidiego ludzkie uczynki powstają dzięki potędze Boga, ale tym, które są grzeszne, nie towarzyszy Jego zadowolenie ani miłość. Wcześni sułtanowie seldżuccy, pochodzący z regionu, w którym powszechnie łączono kalam Al-Maturidiego i fikh hana-ficki, podejmowali próby sprowadzenia tego nurtu ze sobą, gdy się posuwali na zachód. Nie doszło przy tym do trwałych napięć między myślicielami asza-ryckimi a przedstawicielami maturidyzmu, a różnice między nimi nie miały charakteru fundamentalnego. W sunnickich madrasach późniejszych wieków podręczniki łączyły w jedną całość podstawowe zasady wiary znajdujące wyraz w konsensie uczonych.

Al-Ghazali

Nawet jeśli główny nurt myśli sunnickiej akceptował teologię Al-Aszariego i konkluzje, do jakich ona prowadziła, to działo się to przy znacznych zastrzeżeniach i ograniczeniach. Te wątpliwości w klasycznej formie zostały wyrażone przez Al-Ghazalego, autora o trwałym wpływie, który stworzył syntezę podstawowych nurtów ideowych swojego okresu. Sam był mistrzem kalamu aszaryc-kiego; zdawał sobie sprawę z niebezpiecznych ścieżek, ku którym mógł go ów kalam zaprowadzić. Próbował zdefiniować granice, w których ramach kalam był dozwolony. Jego działalność miała głównie charakter defensywny: rozumowanie dyskursywne i dyskursywną argumentację winno się wykorzystywać do obrony słusznej wiary wywodzącej się z Koranu i hadisów, przed tymi, którzy im przeczyli, a także przed tymi, którzy próbowali prezentować błędne speku-latywne ich interpretacje. Nie powinni się tym rozumowaniem i argumentowaniem zajmować ludzie, których wiara mogła się na skutek tego zachwiać, nie należy też wykorzystywać go do budowy struktur myślowych wykraczających poza dane Koranu i hadisów. Mogli tym się zajmować wyłącznie specjaliści, działający niezależnie poza szkołami.

Podstawą myśli Al-Ghazalego był obowiązek podporządkowania się prawom pochodnym od woli Boga, zawartym w Koranie i hadisach. Odejście od tej zasady oznaczało zagubienie się w świecie nie kierowanej przez nikogo ludzkiej woli i spekulacji. Posłuszeństwo woli boskiej w taki sposób, by się do Niego