20101214 143202 bmp

hierarchii, zbyt przywiązana do sztywnej konwencji panującej w obyczajach i sztuce. Stąd też nawet ludziom oświecenia bezpieczniejszym rozwiązaniem wydawało się zachowanie Boga albo przynajmniej jakiejś Jego wiarygodnej namiastki jako rodzaju dialektycznej gwarancji, że wszystko jest w najlepszym porządku na tym najlepszym ze zdroworozsądkowych światów. Wszelako Stwórca, któiy był tylko pierwszą przesłanką, nie potrzebował już swoich licznych i jakże ludzkich przymiotów, które posiadał jako Bóg Ojciec. Wypełniwszy swoją podstawową funkcję, to znaczy dokonawszy dzieła stworzenia, winien był usunąć się ze świata ludzi i wycofać w owo tajemnicze, mroczne miejsce, które zamieszkuje byt absolutny. Wskutek takiego wycofania przestawał być Bogiem osobowym, a zatem przestawał być niewygodny Skoro nie wymagał już przebłagalnych ofiar, myślano o Nim jako o Wszechwiedzy lub Dobroczynności, które każdy rozsądny człowiek mógł kontemplować z szacunkiem wolnym od strachu czy uwielbienia. Wszelako, nawet ludzie rozsądni musieli jakoś nazwać tę swoją potrzebę, musieli znaleźć imię, które zastąpiłoby określenie: Bóg Ojciec. Najwyższa Istota? Twórca Wszechświata? Wielki Wynalazca? Główmy Sprawca? Pierwsza Przyczyna? Wszystkie były równie dobre. Z pewnym zażenowaniem przyjmujemy do wiadomości fakt, że posługiwano się nimi powszechnie i bez najmniejszego skrępowania.

Zapewne filozofowie nie przyglądaliby się z takim spokojem, jak Bóg Ojciec rozmywa się w abstrakcyjną Pierwszą Przyczynę, gdyby wcześniej nie zakwestionowali całości objawienia przekazanego człowiekowi najpierw w Piśmie Świętym, a potem za pośrednictwem Kościoła. I w tym tkwiło sedno ich wyniosłego, obrazoburczego gestu. Wyrzeczenie się tradycyjnego objawienia było warunkiem zaliczenia do grona oświeconych, ponieważ oświecony to ktoś, kto widzi pełnię światła, a pełnia światła wydobywa z ukrycia dwa bardzo proste i oczywiste fakty Pierwszy był sumą owych negacji, które aż nazbyt dobrze rozumiemy — streszczał się w przekonaniu, iż rzekome objawienie Bożych zamiarów za pośrednictwem Pisma Świętego i Kościoła jest szalbierstwem, a w najlepszym wypadku zrodzoną z ignorancji chimerą, spłodzoną lub co najmniej podtrzymywaną przy życiu przez księży po to, by tym skuteczniej utrzymać w ryzach zastraszoną ludzkość. Drugi z tych faktów był sumą owych afirmacji, których zrozumienie nie przychodzi nam już z równą łatwością — streszczał się w przekonaniu, że Bóg objawił człowiekowi swoje zamiary w daleko prostszy i bardziej natural ny, mniej zakonspirowany i bardziej zrozumiały sposób: poprzez swoje dzieła. Zostać oświeconym znaczyło tyle, co przyjąć tę podwójną prawdę, ii prawa Boże zapisane są nie w Piśmie Świętym, lecz w otwartej przed całą ludzkością księdze natury. Taka była treść tego nowego objawienia i w taki oto sposób przekroczyliśmy w końcu sekretne wrota wiedzy. To właśnie otwarta księga natury była tym miejscem, w którym Jan Jakub Rousseau i jego koledzy prowadzili swoje poszukiwania, kiedy chcieli się dowiedzieć, co Bóg ma im do powiedzenia.

Natura i prawo naturalne — jakiż magiczny wpływ wywierały te słowa w epoce filozofów! Z którejkolwiek strony przybędziemy do tej krainy, od razu poczujemy ich moc. Dopiero co przytaczałem, w innym kontekście, wyjątki z pism Hume’a, Voltaire'a, Rousseau, Volneya: w każdym z tych cytatów natura zajmowała miejsce zwyczajowo rezerwowane dla honorowego gościa. Aby znaleźć stosowny tytuł dla tego wykładu, starczyło sięgnąć do Deklaracji Niepodległości, gdzie mowa o zajęciu „pomiędzy potęgami ziemskimi odrębnego i równego im stanowiska, z upoważnienia praw natury i Boga natury”. Zajrzyjcie do francuskiego odpowiednika Deklaracji, a dowiecie się, że „celem wszelkich stowarzyszeń politycznych jest obrona natu-

61