225

Imperium osmańskie 225

jeszcze stamtąd, ale od strony trzech wielkich potęg katolickich północnego i zachodniego basenu Morza Śródziemnego: Hiszpanii, świętego Cesarstwa Rzymskiego rozciągającego się na południowe Włochy oraz Wenecji z jej koloniami na wschodnim obszarze Morza Śródziemnego. W wieku XVI trwała walka z Hiszpanią o kontrolę nad zachodnim obszarem Morza Śródziemnego i Maghrebem, z Wenecją o wyspy wschodniego obszaru śródziemnomorskiego i ze świętym Imperium Rzymskim o kontrolę nad basenem Dunaju. Pod koniec tego wieku ukształtowała się w miarę stabilna granica: Hiszpanii podlegał zachodni obszar śródziemnomorski (z wyjątkiem niewielkich przyczółków na wybrzeżach Maghrebu); Osmanowie panowali nad basenem Dunaju po Węgiy; Wenecja utraciła Cypr i inne wyspy, ale zachowała Kretę. Ta równowaga uległa częściowo zmianie w ciągu XVII wieku: Osmanowie podbili Kretę, ostatni wielki przyczółek wenecki, ale za to w wyniku wojny zakończonej traktatem karłowickim (1699) stracili Węgiy i częściowo inne swoje europejskie posiadłości na rzecz świętego Imperium Rzymskiego.

Sułtan był nie tylko obrońcą granic islamu, ale także strażnikiem jego świętych miejsc: Mekki i Medyny w Al-Hidżazie, Jerozolimy i Hebronu w Palestynie. Jako władca Mekki i Medyny nosił dumny tytuł „sługi dwóch świątyń”. Sprawował też nadzór nad głównymi prowadzącymi tam szlakami. Organizowanie i prowadzenie dorocznej pielgrzymki było jedną z jego głównych funkcji: pielgrzymka, organizowana z wielką pompą jako najważniejsza uroczystość publiczna, stanowiła coroczne potwierdzenie osmańskiej zwierzchności nad głównym ośrodkiem świata muzumańskiego.

Co roku tysiące pielgrzymów przybywało do świętych miast z całego świata islamu. Pewien europejski podróżnik, który w 1814 roku był w Mekce podczas hadżdżu oceniał liczbę przybyłych na 70 tysięcy. Grupy pielgrzymów udawały się do świętych miast z Jemenu, ze środkowej Afryki przez porty Sudanu, z Iraku przez centralną Arabię, ale główne zorganizowane karawany pielgrzymów nadal wyruszały z Kairu i z Damaszku. Z obu tych miast w okresie osmańskim większe znaczenie miał Damaszek, ponieważ posiadał łączność lądową ze Stambułem, przez co mógł być ściślej kontrolowany. Co roku specjalny delegat wyznaczany przez sułtana opuszczał Stambuł i udawał się do Damaszku w towarzystwie wysokich urzędników lub członków rodu osmańskiego wybierających się na pielgrzymkę. Wieźli oni ze sobą surrę, pieniądze i zapasy przeznaczone dla mieszkańców świętych miast, częściowo opłacaną z zysków imperialnych wakfów ufundowanych specjalnie w tym celu. (Aż do XVIII wieku surrę wysyłano drogą morską do Egiptu, skąd transportowała ją pielgrzymka kairska.) W Damaszku przyłączali się do karawany zorganizowanej przez namiestnika miasta i prowadzonej przez dowódcę pielgrzymki (amir al-hadżdż); od pierwszych lat XVIII wieku tę funkcję sprawował sam namiestnik Damaszku. Kilka wieków później, w ostatnim okresie osmańskim, na