Fitopatologia leśna (8)

1

Przedmiot i gospodarcze znaczenie fitopatologii leśnej

Fitopatologia leśna jest nauką o chorobach drzew leśnych i biologicznym niszczeniu drewna w warunkach lasu oraz o chorobach innych roślin leśnych, w miarę jak wzrasta ich znaczenie gospodarcze bądź ich związek ze zdrowotnością lasu. Jej nazwa powstała z trzech wyrazów greckich: phyton - roślina, pathos - choroba i logos - nauka, oraz przymiotnika „leśna”. Część fitopatologii leśnej obejmującą biotyczny rozkład drewna nazywa się często patologią drewna.

W podręcznikach ochrony lasu Wagnera (1930) i Schwerdtfegera (1944, także w późniejszych wydaniach), a w okresie powojennym również w Polsce (Ob-miński 1956, Koehler 1968, Sierota 2001 i in.) używa się pojęcia choroby lasu, pragnąc przez to zwrócić uwagę na przyczynowy związek między nienormalnym rozwojem ożywionych komponentów wspólnoty, zwanej lasem (przede wszystkim drzew), i warunkującym go zakłóceniem określonych funkcji środowiska leśnego- Przy tak szerokim i głębokim ujęciu występowanie w lesie określonych chorób drzew może oznaczać nie tylko zagrożenie dla drzewostanów, ale także przejaw niepokojących zakłóceń w działaniu pewnych elementów ekosystemów leśnych. Znaczenie tych zakłóceń bywa przy tym o tyle większe, o ile bardziej utrudniają one dążenia do optymalizacji kształtowania funkcji lasu. Niezależnie jednak od tego, nie można jeszcze obecnie w sposób konsekwentny i odpowiedzialny ujmować przedmiotu fitopatologii leśnej w kategoriach koncepcji o chorobach lasu. Na przeszkodzie temu stoją przede wszystkim, przynajmniej gdy chodzi o ujęcie całościowe właściwe podręcznikom, duże braki w zakresie poznania przyrodniczych podstaw leśnictwa, co uniemożliwia sprecyzowanie szeregu pojęć niezbędnych dla sensownego uprawiania postulowanej przez niektórych nauki o chorobach lasu bądź hylopatologii. Wiele jednak wskazuje na to, że już po pierwszych etapach realizacji postulatu zintensyfikowania badań nad przyrodniczymi podstawami leśnictwa, wysuniętego m.in. na II Kongresie Nauki Polskiej w 1973 r., napisanie podręcznika traktującego o chorobach drzew leśnych i drewna (ewentualnie także roślin innych niż drzewa) w sposób uwzględniający wymogi koncepcji chorób lasu, stanie się bardziej realne.

Punktem wyjścia w nauczaniu fitopatologii leśnej i fitopatologii w ogóle, zarówno dziś jak i najprawdopodobniej w przyszłości, musi być wnikliwe zrozumienie procesu chorobowego rośliny, zwanej rośliną-gospodarzem, oraz uwarunkowań tego procesu. W istocie tego określenia mieści się traktowanie rośliny-go-spodarza jako głównego obiektu fitopatologii rozważanego z dwóch różnych, lecz zbieżnych punktów widzenia: wrodzonej jej dyspozycji chorobowej i możliwości przeciwdziałania tej ostatniej, czyli możliwości obniżania predyspozycji chorobowej przez odpowiednie kształtowanie środowiska zewnętrznego. Tak się przedstawia sprawa głównego przedmiotu fitopatologii w aspekcie teoretyczni^) nym, natomiast praktyczne względy, które coraz mniej mogą być zaspokajane bez pomocy teoretycznych podstaw fitopatologii, nakazują główną uwagę skierowywać na zabiegi ochrony roślin przed chorobami.

Zadania fitopatologii mogą być natury ogólnej i szczegółowej. Pierwsze sprowadzają się głównie do: 1) badania istoty choroby rośliny, a więc jej chorobowych procesów fizjologicznych łącznie z ich wielostronnym uwarunkowaniem, 2) badania związków między procesami chorobowymi rośliny a objawami tych procesów, 3) klasyfikacji chorób roślin i 4) opracowywania podstaw ochrony roślin przed chorobami. Drugie natomiast obejmują różnie ukierunkowane badania poszczególnych chorób roślin, mające bliższy lub dalszy związek z ochroną produkcji roślinnej przed tymi chorobami.

Ze względów praktycznych włącza się fitopatologię leśną jako jeden z głównych składników, obok nauki o szkodnikach i nauki o szkodach powodowanych przez czynniki abiotyczne, do obszerniejszej dyscypliny, zwanej ochroną lasu, którą w systemie nauk leśnych stawia się blisko takich dyscyplin, jak hodowla lasu i użytkowanie lasu. Zadaniem ochrony lasu jest więc rozwiązywanie ogółu zagadnień związanych z potrzebą ochrony produkcyjnych i szeregu innych funkcji lasu. Jest przy tym rzeczą oczywistą, że praktyka gospodarstwa leśnego wymaga kompleksowego uwzględniania wskazań całej ochrony lasu.

Powstawanie w gospodarstwie leśnym strat gospodarczych powodowanych przez choroby drzew ma zwykle - w przeciwieństwie do tak gwałtownie niszczycielskich procesów, jak pożary leśne, wichrowały itp. - charakter zjawiska powoli się rozwijającego i stosunkowo trudno zauważalnego przez postronnego obserwatora. Mimo to jest ono nie mniej groźne, ponieważ nieraz przez swą ciągłość i trwałość utrudnia realizację celów gospodarki leśnej. Są jednak znane także bardzo gwałtownie przebiegające choroby drzew, jak np. zgorzel siewek w szkółkach leśnych powodowana przez różne grzyby, osutka sosny powodowana przez zespół grzybów osutkowych, pomór topoli, którego przyczyną jest grzyb Cryp-lodiaporthe populea i inne; występowanie tych chorób trudno przeoczyć.

Jako przykład powolnego i jakby zamaskowanego, a przy tym znacznego narastania strat na skutek chorób drzew niech posłuży biała jamkowata zgnilizna pnia sosny powodowana przez grzyb Phellinus pini. Choroba ta toczy się wewnątrz porażonych pni, nieraz bez jakichkolwiek dostrzegalnych objawów zewnętrznych, mniej więcej od końca II klasy wieku aż do wyrębu drzewostanu. Jeżeli przy tym wziąć pod uwagę, że w starszych drzewostanach liczba drzew porażonych białą zgnilizną jamkowatą wynosi często 10-40%, a niekiedy bywa jeszcze większa, stanie się zrozumiałe, że według ocen z okresu międzywojennego (Filipowski 1937) straty spowodowane przez tę chorobę na terenie ówczesnego państwa polskiego wynosiły około 20 000 000 ówczesnych złotych polskich rocznie.

Do bardziej gwałtownie i widocznie przebiegających chorób drzew leśnych w Polsce należą opieńkowa zgnilizna korzeni (czynnik sprawczy: grzyby rodzaju Armillaria) i huba korzeni (czynnik sprawczy: Heterobasidion attnosum). Obie te choroby występują na dużych obszarach lasów, pierwsza głównie świerkowych, druga - raczej sosnowych, powodując znaczne straty gospodarcze (przedwczesne wycinanie drzewostanów i zakładanie nowych, uzupełnianie starych itp.) i koszty.

Opieńkową zgniliznę korzeni uważa się za przyczynę groźnego zamierania świerczyn podkarpackich, które to zjawisko osiągnęło swe szczytowe nasilenie