Image00103

206 Andrzej Szmajke

(JWHWi" (wynik ten został także potwierdzony w innych badaniach; Lao 1970, Forward i Williams 1970, cyt. za: Drwal 1978). Inną próbą wyodrębnienia czynników w zmiennej poczucia kontroli stanowią prace H. Leven-son (Levensoti 1973; Levenson i Miller 1976). Badaczka ta na podstawie skali Rottera stworzyła własne narządzie do badania poczucia kontroli, wy. odręlniła w nim trzy podskale: "wewnątrznoici" (internal scalę), "kontroli innych" (powerful others scalę), "szczęścia" (chance scalę). Zastosowanie tego narzędzia pozwala na rozróżnienie dwóch typów osób, które generalnie cechuje poczucie kontroli zewnętrznej:

1.    spostrzegających, że nad ich zachowaniem panuje przypadek, i że to właśnie on rządzi nieuporządkowanym światem,

2.    spostrzegających, że na ich zachowanie i los wpływają przede wszystkim inni ludzie.

Badania Levensona i Millera wykazały istnienie interakcyjnego związku między poczuciem kontroli i rodzajem wyznawanej ideologii (liberalizm vs konserwatyzm) a stopniem społecznej aktywności. Wykazano, że zarówno u liberałów, jak i konserwatystów zachodzi istotny związek między stopniem społecznej aktywności a spostrzeganym wpływem innych ludzi na własne losy. W przypadku liberałów związek ten jest dodatni - im wyższy wynik w skali "wpływu innych", tym wyższy stopień aktywności, natomiast u konserwatystów ujemny - im wyższy wynik w skali "wpływu innych", tym mniejsza aktywność. Rodzaj ideologii określano w tych badaniach m.in. za pomocą 25-pozycyyiej skali typu Likerta. Zdaniem autorki skala ta była tak skonstruowana, że pozwalała określić konserwatystów "jako osoby autorytarne, akceptujące tradycyjne wartości amerykańskie", natomiast liberałowie tyłyby to osoby "odrzucające policję i instytucje, jako pozostające w konflikcie z ich egalitarnym poglądem na współudział w życiu politycznym". Wyniki wskazujące na istnienie związku między poczuciem kontroli a ideologią polityczną uzyskał także Abramowitz (1973). Analizował jań wyniki skali I-E (klasyczna wersja Rottera) jako funkcję aktywności i połitycznej ideologii (lewica, centrum, prawica) i stwierdził, że lewi-cowi aktywiści tyli hardziej "zewnętrzni” niż aktywiści prawicowi. Jedno-c sednie stwierdzono, że lewicowi aktywiści byli znacząco bardziej aktyw-M y sit tycznie mi aktywiści prawicowi, tak więc wynik ten jest trud-

Zaangażowanie społeczni a aktywność społec/na

207

_ny do interpretacji, gdyż nie pozwala na prześledzenie oddziaływania każdego z badanych czynników osobno.

Wydaje się, że przedstawione wyniki badań pozwalają na tforaniłowa* nie następujących wniosków:

1. W zakresie aktywności społecznej bardziej istotny wpływ niż "globalne" poczucie kontroli zdają się wywierać składające się na to poczoeie bardziej szczegółowe przekonania, dotyczące ewentualnych źródeł kontro-li zewnętrznej, możliwości kontrolowania pewnych obszarów rzeczywistości, oraz zachodzące między tymi przekonaniami relacje.

2. jednym z czynników decydujących o intensywności społeczne) aktyw, ności podmiotu zdaje się być Interakcja wyznawanych poglądów społecznych i przekonania o źródle kontroli.

Szczególnie interesujący wydaje się ostatni wątek, pozwala on bowiea na przewidywanie stopnia aktywności społecznej człowieka na podstawie znajomości jego poglądów i przekonań dotyczących kontroli.

Można więc oczekiwać, że osoby zaangażowane z pozycji konserwatywnych będą skłonne do intensywnej aktywności społecznej wtedy, kiedy będą spostrzegały, że kontrola nad zdarzeniami znajduje się przede wszystkim (wyłącznie?) w ich rękach, wtedy natomiast, gdy osoby te będą spostrzegały, że również inni ludzie mogą wpływać na wyniki ich działaś, aio będą przejawiały aktywności. Z kolei osoby zaangażowane w pozycji liberalnych będą zdolne do aktywności społecznej również (przede wszystkia?) wtedy, gdy spostrzegają, że wyniki ich działań w dużym stopniu zależą od innych ludzi. «

Nie ulega wątpliwości, że wyniki te i wyprowadzone z nich wnioski wydają się dziwne w świetle zasadniczych twierdzeń teoni Bottera c^f Bandury, oto bowiem osoby, które charakteryzują się słabsąya przekonaniem o możliwościach wywierania wpływu na zdarzenia (bardziej "zewnętrzni"), okazują się bardziej uporczywe i konsekwentne w swoich działaniach, nic przeto dziwnego, że wyniki te doczekały się różnych interpretacji,

]. Rotter (1971) interpretował wyniki wskazujące na to, że aktywiści wykazywali orientację "zewnętrzną" jako przejaw alienacji podmiotą, który buntuje się, a Jego zachowania sąnieuistrumentalną ekspresją wroapócł.