img003

96 MUGNBUI

rodzaju: społeczne, kulturowe, komunikacyjne (pragmatyczne, gcnologiczn^' stylowe, językowc/gramatycznc) itd. - jest tym, co jednocześnie jest i socjalne,' i jednostkowe. Tu jednostka ma możliwości w pełni realizować się językowo. Ti* wolność w wyborze ograniczona jest aspektem komunikacyjnym języka: by po? rozumiewać się z drugim, trzeba stosować się do reguł językowo-komu-; nikacyjnych (np. zasada kooperacji H. P. Gricc’a). Język indywidualny, prywatny, traktowany w sposób absolutny, niesie za sobą dla podmiotu mówiącego* ryzyko bycia wykluczonym: jako inny (bardziej dosadnie: jako odmieniec), jako jednostka aspołeczna, poza społeczeństwem, obok społeczeństwa. Potrzeby,' wymogi, przymusy komunikacyjne oznaczają konieczność kompromisu między? wyborami jednostkowymi (gr. T8ioę idios ‘własny, swoisty’) a społecznymi-zachowaniami konwencjonalnymi.

Idiolekt stanowi pojęcie ze sfery określanej w ramach teorii języka Noama} Chomsky’cgo jako performaneja, jednostkowa realizacja języka dokonana przez ■' konkretny podmiot osadzony w jednostkowej sytuacji. To dopuszcza możliwość' wyprodukowania wypowiedzi, której nie wszystkie parametry będą zgodnej z regułami językowo-komunikacyjnymi: wszak idealny użytkownik języka to konstrukt wyłącznic teoretyczny (errare humanum esi). A jak mówi socjolio-' gwista: dziecko Chomsky’cgo generujące wyłącznie wypowiedzi akceptowalne'; gramatycznie nie miałoby szansy językowego egzystowania w realnym święcie. * Podmiot, mówiąc (tzn. używając języka niezależnie od jego formy substancjalnej), może w^rięc popełniać błędy¹¹. Co więcej, do tej ..ułomności” komunikacyjnej podchodzi kreatywnie, w intencji łudyczncj: bawiąc się formami dewiacyjnymi, świadomie popełniając błędy lub przywołując błędy innych. W idiolcktal-nc użycie języka wpisane są nic tylko indywidualne wybory językowe, ale też to, że owo użycie języka może odbiegać od standardu, od określonego punktu-odniesienia.

Obecność w mediach to dla jednostki nieustanne zderzanie lego, co jej własne, z tym, co wspólne, prywatnego z publicznym, społecznym. Decyzja (użycie;. tego słowa presuponujc działanie świadome), czemu dać prymat: swojej-integralności i autentyczności (‘zobaczcie: jestem, jaki jestem, niczego i nikogo? nic udaję, nie poddaję się konwencjom’, nieistotne jest. czy owa autentyczność jest naturalna czy kreowana) lub osadzeniu się w kontekście społecznym (‘pokazuję wam twarz przcznaczoną/skonstruowaną dla publiczności, z uwzględnię- ■ niem wymogów dyskursu publicznego*) jest bardzo ważna dla wizerunku podmiotu, m.in. w warstwie językowej.

Podmiot wypowiadający uznaje się za przyczynę sprawczą, ale też punkt) odniesienia dla wszystkich właściwości tekstu - tych formalnych, scmantycz-

ti •

To jest zauważalne nawet przez laika, ale też współczesna wiedza o języku (teoretyczna i jej partia stosowana, m.in. glottodydaktyka) włączy la błąd językowy (czy szerzej: pragmatyczny) \ w obręb swego zainteresowania jako niezbywalny składnik ludzkiej działalności językowej (lapso-logia, errołogia).

S

r.ych. wreszcie pragmatycznych¹. Uobecniony na wiele sposobów w tekście², ale też w przypadku tekstu w mediach audiowizualnych obecny fizycznie - staje uę jednym z elementów układu komunikacyjnego, który przyciąga uwagę i\Jbiorcy medialnego. Dla tego ostatniego ważniejsze od zawartości komunikatu jest to, kto mówi³ - w przeciwieństwie do klasycznej retoryki arystotelcsow-\kicj zorientowanej na zdecydowaną dominację znaczenia (co), przy jednoczesnej marginalizacji postaci mówcy. Ale i antyczny retor, i współczesna postać medialna podporządkowują swój komunikat ponadczasowej zasadzie: podobać się odbiorcy, uwodzić go (choć delectare w rzeczywistości mediów znaczy co innego niż na greckiej agorze). Tu stykają się dwie perspektywy: z jednej strony jest to osobowość - także w wymiarze językowym - podmiotu poruszającego się w święcie mediów i jego publiczne teksty, z drugiej zaś: sposób, w jaki postrzega postać i jej tekstowe manifestacje odbiorca medialny⁴.

We współczesnej, zróżnicowanej i sfragmentaryzowanej przestrzeni medialnej, na którą składają się liczne kanały telewizyjne, stacje radiowe, tysiące u tułów prasowych i portali internetowych, zaludnionej przez multum postaci llic/ąc tylko te osoby, które pojawiają się na wizji, fonii czy sygnują swe teksty pisane⁵*), uwagę odbiorcy, praktykującego z upodobaniem w odbiorze komunistów technikę zappingu, może zatrzymać ktoś, kto ma wyrazistą osobowość. Ideałem byłaby postać określana jako typ charyzmatyczny - w znaczeniu, jakie nadał temu słowu Max Weber. Ale obecnie słowo to jest w dyskursie publicznym nadużywane; określa się nim kogoś, kto się wyróżnia spośród innych -czymkolwiek i jakkolwiek⁶. To może być intelektualista z jego dyskursem akademickim, filozof przekładający abstrakcyjne pojęcia filozoficzne na konkretny język codzienności czy na bliską mu gwarę, prowokujący czynem i słowem polityk ze statusem naukowym doktora filozofii, operujący bon molami polityk, dziennikarka łącząca style konwcrsacyjnc męski i kobiecy, kontrowersyjny gospodarz talk show itd.

1

^H Tak widzi go m.in. J. B a r t m i ń s k i, Derywacja stylu, [w:] Pojęcie dcrywacji w stylistyce, red. J. Bartmiński, Lublin 1981, s. 40. Por. też studia w tomie zbiorowym Podmiot w języku r liilturze, red. J. Bartmiński, A. Pajdzińska, Lublin 2008.

2

^ł' Pisze o tym A. Pajdzińska, Sposoby uobecniania się podmiotu w tekście, (w:] Pod-mml wjtfyku...

3

^,fcZob. np. J.-M. Cotteret, La magie du discours. Prćcis dc rhćtorięuc audiovisucllc. Polis 2000, s. 8.

4

Zob. ranking „Wprost” na najbardziej znienawidzone postaci publiczne: K. Kozłowska, R. Leszczyński, Kochamy ich nienaw idzić, „Wprost” 2009, nr 30. Zob. też w tym umym numerze rozmowę B. Kasprzyckiej z J. Wasilewskim, Warto wzbudzać niechęć,

5

“ Tylko niewielką ich liczbę można określić - za K. T. Toeplitzem - mianem „mieszkańców tatowej wyobraźni".

6

” Por. dane z językowego korpusu PWN, www.pwn/korpusjęzykapolskicgo.