img301 (7)

136 Druidzi

Z całą pewnością druidzi występujący w irlandzkich sagach czytają i piszą używając irlandzkiego alfabetu, zwanego ogcimem. W irlandzkiej mitologii wynalezienie pisma przypisuje się Ogmie, bogu nie tylko wymowy i nauki, ale także - co szczególnie istotne - druidów. Jednakże zdecydowana większość znanych inskrypcji ogamicznych pochodzi z czasów chrześcijańskich, czyli piątego i szóstego wieku. Znanych jest 369 inskrypcji, większość z Irlandii, ale także z Walii i Szkocji, po kilka z Kornwalii i z wyspy Man oraz dzisiejszej Anglii. Najdalej na wschód wysuniętym miejscem, gdzie znaleziono inskrypcję oga-miczną jest Silchester, starożytna stolica celtyckiego plemienia Atrebatów (Atrebates). Rozszerzanie się tych inskrypcji z Munsteru (czyli pierwotnego miejsca według irlandzkiej tradycji) na wschód zgadza się z kierunkiem wędrówek irlandzkich misjonarzy chrześcijańskich. Gdy w roku 1390 Maghnus Ó Duibhgeannain ułożył Księgę z Ballymote, zawierającą kopię Leabhar na gCeart (Księgę praw), to dołączył do niej traktat o piśmie ogamicznym, razem z kluczem do alfabetu. Alfabet składa się poprzecznych kresek nacinanych na krawędzi kamieni lub kawałków drewna. Zwykle przypisuje się go druidom i znany jest też jako Alfabet Drzew, ponieważ każda litera nosi irlandzką nazwę drzewa, np. A - ailim (wiąz); B - beithe (brzoza); C - coli (leszczyna) itd.

Ponieważ wszystkie inskrypcje pochodzą z czasów chrześcijańskich, niektórzy uczeni sugerowali, że ogam powstał dopiero wtedy i że stanowił zapis alfabetu łacińskiego. Inni, jak dr Barry Feli z Harvardu, wszędzie chcą widzieć inskrypcje ogamiczne - w Hiszpanii, a nawet Ameryce i twierdzą że pochodzą one sprzed roku 500 p.n.e.! Mamy co prawda pewność, że nie zachowały się żadne inskrypcje sprzed piątego wieku n.e., ale pozostaje niezwykle istotne pytanie: czy mogły istnieć wcześniej?

W starych irlandzkich mitach i opowieściach można znaleźć liczne wzmianki o ogarnie. W Immrain Brain, czyli Podróży Brana, znanej z tekstu z ósmego wieku, ale mającej zdecydowanie przedchrześcijańskie pochodzenie, Bran syn Febala miał spisać pięćdziesiąt lub sześćdziesiąt strof poezji pismem ogamicznym. W eposie Tain Bó Cuailnge, Cuchulainn pisał ostrzeżenia i wezwania do wrogów ogamem, a druidzi zapisywali ogamem zaklęcia magiczne. W opowieści o Midirze Dumnym druid Dallan używając ogamu poinformował Eochaidha Airemh, że jego żona Etain została uprowadzona do Bri Leith. Tradycja zdaje się w pełni udokumentowana.

Co ważniejsze, z opowieści o Baile Mac Buain dowiadujemy się o biliotece „prętach Filidów (poetów)”, na których zapisano starożytne sagi i opowieści. Owe pręty to kijki osikowe i leszczynowe, na których korze wycinano ogamem różne inskrypcje. O takich bibliotekach, czyli Tech Screpta. wspomina również Leabhar na Nuachonghbala, (Księga z Leinster), ułożona ok. 1150 roku przez Fionna Mac Gormaina z Glednalough. Takie biblioteki istniały w szóstym wieku, okresie rozpowszechnienia się chrześcijaństwa, ale czy Tech Screpta znano w Irlandii jeszcze wcześniej, w czasach pogańskich?

Pewną wskazówkę można odnaleźć w Leabhar Buidhe Lecain (Żółtej Księdze z Lecan) ułożonej ok. 1400 roku przez Giolla Iosa Mór Firbis, a zawierającej wiele wcześniejszych tekstów, między innymi kolejną kopię Leabhar na gCeart (Księgi praw) - traktatu prawnego o statutach królestw Irlandii, podobno spisanego w piątym wieku przez Benignusa. Według tego źródła, święty Patryk spalił w misjonarskim zapale 180 ksiąg druidów. Kierując się wzorem Patryka „nawróceni chrześcijanie przystąpili do tępienia przesądów druidów we wszystkich zakątkach kraju” - dodaje aprobująco Mac Firbis, sam będący gorliwym chrześcijaninem. Mac Firbis korzystał z licznych wcześniejszych źródeł pochodzących prawdopodobnie jeszcze z czasów niszczenia ksiąg druidów. Potwierdzenie istnienia takich ksiąg można znaleźć wśród wzmianek w Żywocie świętego Patryka autorstwa Murchu Moccu Machteni (z siódmego wieku), powtórzonych później w Trójdzielnym Żywocie świętego Patryka z dziewiątego wieku. Dowiadujemy się z tych źródeł o rywalizacji świętego Patryka z druidami w Tarze, w obecności arcykróla Laoghaire (Loiguire). Król zaproponował próbę wody - Patryk i druidzi mieli wrzucić do niej swoje święte księgi, a następnie zobaczyć, które z nich nadawały się jeszcze do czytania. Właściciel nie zniszczonej księgi byłby obwołany posiadaczem prawdy. Irlandzkie źródła chrześcijańskie dość jednoznaczenie potwierdzają istnienie w Irlandii ksiąg przed przybyciem chrześcijaństwa, ksiąg, które jako dzieła pogańskie gorliwie i bezmyślnie niszczono.

Inne dowody na istnienie irlandzkich ksiąg dostarcza chrześcijański pisarz z przełomu trzeciego i czwartego wieku Etyk z Istrii (Aethicus), autor Kosmografii, której fragmenty zamieścił Orozjusz w swej siedmiotomowej Historii przeciw poganom z około 417 r. Etyk pożeglował z Iberii „do Irlandii i zatrzymał się tam przez pewien czas, aby studiować ich księgi”. Nazwał te księgi ideomochos, co wskazuje że stanowiły specyficzny rodzaj literatury, charakterystyczny dla Irlandii, zaś jemu samemu zupełnie obcy. Wspominał o \olumina Irlandczyków jako godnej uwagi specyfice kraju^{1 2 3}. Jeżeli Etyk już w trzecim i czwartym wieku badał zbiory ksiąg w Irlandii, to potwierdza w sposób niezależny doniesienia z sag i późniejsze wzmianki o kolekcjach ksiąg znajdywane u późniejszych irlandzkich pisarzy chrześcijańskich.

Dzieła wielu przedchrześcijańskich poetów zachowały się w późniejszej literaturze Irlandii. Wspominaliśmy już trzy znane wiersze druida Amairgena.

Warto przytoczyć tu większy fragment Kosmografii, ponieważ Etyk, jak twierdzi profesor Jerzy

Strzelczyk, „akurat o mieszkańcach Irlandii wypowiadał się w Kosmografii niepochlebnie, a nawet w sposób złośliwie tendencyjny: « Powędrował także do Irlandii i zatrzymał się tam przez pewien czas. aby studiować ich księgi. Nazywał ich [tzn. mieszkańców, a nie, jak chce Ellis, księgi - przyp. tłum.] ideomochi i ideohiste, to znaczy nic wiedzący robotnicy i niewykształceni robotnicy. Nie miał dla nich szacunku i twierdził, że (...) kraj ten ma ciemnych mieszkańców, lecz tubylcy nie mają

nauczycieli»”. J. Strzelczyk, Iroszkoci w kulturze średniowiecznej Europy, Warszawa 1987, str. 226 (przyp. tłum.).