img925 (3)

językowe takie jak: fizjologiczne cechy aparatu mowy poszczególnych nadawców czy nawyki wymawianiowe rozmaitych użytkowników.

c) różnice kontekstowe — obserwujemy je, porównując identyczne segmenty tekstów wypowiadanych przez różne osoby, z których jedne realizują badany segment bez przekształceń koartykulacyjnych, inne natomiast ze zmianami motywowanymi wpływem sąsiedztwa fonetycznego.

Sens zaproponowanego wyżej rozróżnienia poglądowo wyjaśnię, analizując sposoby wymawiania nagłosowych segmentów w wyrazach rak i msza. Nagłosowy dźwięk w wyrazie rak może być rozmaicie realizowany. Zdecydowana większość użytkowników wymawia [r], a więc dźwięczną, przedniojęzy-kowo-dziąsłową, półotwartą ustną głoskę drżącą, por.: rak — [rak]

Możliwa jest jednak zupełnie inna realizacja tego segmentu, a mianowicie w postaci [R], czyli dźwięcznej uwularnej (języczkowej), półotwartej ustnej głoski drżącej lub w postaci [r,], tzn. dźwięcznej przedniojęzykowo-dziąsło-wej, półotwartej głoski jednouderzeniowej, por.: rak — [Rak] albo [r_xak]

Poszczególne realizacje analizowanego tutaj segmentu różnią się bądź miejscem artykulacji (por. [r] względem [R]), bądź liczbą drgań czubka języka (por. [r] względem [r,]). Różnice te w żaden sposób nie dadzą się objaśnić wpływem sąsiedztwa fonetycznego. Nie są motywowane koartykulacyjnie, lecz mają charakter indywidualny. Ich przyczyną z reguły bywają fizjologiczne cechy aparatu artykulacyjnego poszczególnych nadawców. Inaczej rzecz się ma w wypadku nagłosowego segmentu drugiego spośród wyżej cytowanych wyrazów. Zgodnie z normą on także może być realizowany w zróżnicowany sposób, a mianowicie albo jako [m], czyli dźwięczna, dwuwargowa, półotwarta spółgłoska nosowa, albo jako [m], czyli bezdźwięczna, dwuwargowa, półotwarta spółgłoska nosowa, por.: msza — [msa] albo [msa]

Tym razem poszczególne realizacje porównywanego segmentu różnią się cechą dźwięczności uzależnioną brakiem lub obecnością wpływów sąsiedztwa fonetycznego. Bezdźwięczna realizacja nagłosowego [m] w słowie msza — [msa] motywowana jest koartykulacyjnie. Ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo bezdźwięcznej głoski [ś] zbyt wcześnie nastąpiło charakterystyczne dla jej artykulacji rozsunięcie wiązadeł głosowych. W efekcie nagłosowy dźwięk nabył właściwości swojej sąsiadki. Pod względem dźwięczności całkowicie się do niej upodobnił, stając się głoską bezdźwięczną.

Rozumienie proponowanego wyżej rozróżnienia jest niezwykle istotne, gdyż pozwala właściwie interpretować mechanizm zmian (różnic) głoskowych określanych w literaturze mianem upodobnień lub asymilacji głoskowych.

O upodobnieniach (asymilacjach) głoskowych będziemy więc mówić jedynie w wypadku koartykulacyjnie motywowanych różnic w sposobie wymawiania identycznych segmentów tekstu mówionego. Zwróćmy w tym miejscu uwagę na fakt, że celem naszych badań jest charakterystyka współczesnej polszczyzny. Nasz opis z założenia ma synchroniczny charakter. Upodobnieniami (asymilacjami) głoskowymi nazwiemy więc jedynie takie zróżnicowania w sposobie realizacji identycznych segmentów tekstu, które motywowane są wpływem sąsiedztwa fonetycznego, a ponadto są żywym procesem obserwowanym niejako in statu nascendi. Znaczy to, że aktualnie obowiązująca norma fonetyczna dopuszcza możliwość alternatywnej realizacji badanego segmentu. Wpływ sąsiedztwa fonetycznego jest zatem fakultatywnie obserwowanym zjawiskiem. Równouprawnione są bowiem warianty wymawianiowe zarówno z asymilacjami, jak i bez nich, por.: tkać — fukać] albo [ukać]

Nagłosowy segment wyrazu łkać może być realizowany jako głoska [u], która jest bezdźwięcznie artykułowana w wyniku zbyt wczesnego rozsunięcia wiązadeł głosowych charakterystycznego dla występującej w bezpośrednim sąsiedztwie bezdźwięcznej głoski [k]. Powstaje ona więc w wyniku koartyku-lacyjnych oddziaływań. Dopuszczalna jest jednak i dźwięczna realizacja nagło-snwego [u] w wyrazie łkać. Dźwięk ten powstaje niezależnie od kontekstu, l akt, że w tekstach współczesnej polszczyzny mówionej można zauważyć obydwa wyżej scharakteryzowane wzorce realizacyjne, świadczy o żywości wpływów sąsiedztwa na dźwięczność nagłosowych glajdów typu [u]. Wpływy k- nie są zakończonym procesem, lecz aktualnie obserwowanym upodobnieniem głoskowym.

Jeżeli natomiast we współczesnej polszczyźnie zauważymy obligatoryjnie obowiązującą regułę, zgodnie z którą dopuszczalny jest tylko jeden ustabilizowany model wymowy, to nie mamy podstaw, by mówić o upodobnieniach. Poza polem naszych — synchronicznych — analiz znajdą się więc wszelkie martwe już dzisiaj, historycznie zakończone procesy asymilacyjne, których irilynym dowodem są rozbieżności między pisownią a wymową jakiegoś wy la/.u lub alternacje (oboczności) głoskowe obserwowane w obrębie form tej samej jednostki lub w obrębie wyrazów należących do tej samej rodziny, por.: krzak —- [kśak]

ławka —- [uafka] ale |uavek] — ławek

[uava] — ława

W cytowanych wyżej przykładach typu krzak czy ławka z czysto opisowego (synchronicznego) punktu widzenia nie możemy dopatrywać się upo dobnień głoskowych. Dziś obowiązuje tylko jeden — ustabilizowany sposób fonetycznej realizacji tych wyrazów. Na całym obszarze polskojęzycznym i wszyscy użytkownicy współczesnej polszczyzny będą wymawiać Ir słowa