IMG28

28

kierunku równie silnie. Kalwinizm czynił to, jak się zdaje, także w Niemczech; religia »reformowana«⁹ bardziej sprzyjała, w porównaniu z innymi wyznaniami, rozwojowi ducha kapitalizmu — tak samo w Wuppertalu, jak w innych miejscach.

Bardziej niż na przykładzie luteranizmu jest to widoczne właśnie w tymże Wuppertalu¹⁰ W Szkocji wpływ ten podkreślał Buckie, a z poetów sam Keats". Jeszcze wyraźniejszy jest związek (by tylko o nim wspomnieć) religijnej reglamentacji życia z bardzo intensywnie wykształconym zmysłem do interesów wśród całego szeregu tych właśnie sekt, których “oderwanie od życia* było równie przysłowiowe, co ich bogactwo; zwłaszcza u kwak rów i mennonitów. Rolę odgrywaną w Anglii i Ameryce przez tych pierwszych można porównać z rolą mennonitów w Niderlandach i Niemczech. To, że w Prusach Wschodnich nawet król Fryderyk Wilhelm I zostawił mennonitów w spokoju — mimo ich absolutnej odmowy służenia w wojsku, ale jako niezbędnych dla rozwoju przemysłu — jest jednym z faktów najlepiej ilustrujących ich znaczenie. Jest to szczególnie wymowne, jeśli zna się charakter tego króla. Dobrze znana jest również kombinacja intensywnej pobożności z równie silnie rozwiniętym zmysłem do interesów i powodzeniem w nich¹². Wystarczy przypomnieć Nadrenię i region Calw; nie będziemy więc w tych prowizorycznych rozważaniach mnożyć dalszych przykładów. Już te przytoczone pokazują bowiem, że »duch pracy*, »postępu«, czy jakby

9)    Był to, w większości znanych form, umiarkowany kalwinizm lub zwinglianizm.

10)    W prawie czysto luterańskim Hamburgu jedyną fortuną sięgającą początkami aż w wiek XVII byt majątek pewnej rodziny reformowanej.

11)    -Nowe- jest tu nie to, że związek ten jest w ogóle zauważalny (bo pisali o tym już Lavaleye, MaUhew Arnold i inni), lecz odwrotnie — jego zupełnie nieuzasadnione negowanie. Należy go przede wszystkim wyjaśnić.

IZ) Nie wyklucza to oczywiście, że oficjalny pietyzm, podobnie jak inne kierunki religijne, sprzeciwiał się później z pozycji patriarchalislycznych pewnym elementom -postępu- gospodarki kapitalistycznej, np. przechodzeniu od rzemiosła do systemu fabrycznego. Należy ściśle odróżnić to, do czego jakiś kierunek religijny dążył jako do ideału, od tego, co rzeczywiście wywarło wpływ na sposób życia jego członków, jeszcze nieraz spotkamy się z tą różnicą.

go jeszcze nie nazwać, którego budzenie skłonni jesteśmy przypisywać protestantyzmowi, nie może być rozumiany jako »radość doczesna* czy w jakimś innym kontekście ^oświeceniowym*. Stary protestantyzm Lutra, Kalwina, Knoxa czy Voeta miał naprawdę niewiele wspólnego z tym, co dziś nazywamy »postępem«. Miał on wręcz wrogi stosunek do tych wszystkich stron życia współczesnego, z których nawet najbardziej wierzący nie chciałby dziś zrezygnować. Jeśli więc w ogóle mamy znaleźć jakieś wewnętrzne pokrewieństwo pewnych odmian ducha starego protestantyzmu ze współczesną kulturą kapitalistyczną, to — chcemy czy nie — musimy go szukać nie w jego (rzekomej) mniej lub bardziej materiali9-lycznej czy antyascetycznej » radości życia*, lecz raczej w cechach czysto religijnych. Monteskiusz mówi {Esprit des lois. Księga XX, rozdz. 7) o Anglikach, że ^dokonali najwięcej ze wszystkich narodów świata w trzech ważnych kwestiach: w pobożności, w handlu i w dziedzinie wolności«. Czyżby ich przewagi w umiejętnościach robienia interesów i, z drugiej strony, szczególne predyspozycje do wolnościowych instytucji politycznych wiązały się z ową rekordową pobożnością, jaką przypisuje im Monteskiusz?

Jeśli postawimy pytanie w ten sposób, to jawi się przed nami cały szereg możliwych, niejasno wyczuwanych powiązań. Otóż zadaniem naszym musi być tak dokładne sformułowanie owych niewyrażonych związków, jak to tylko będzie możliwe, przy niewyczerpanej różnorodności czynników występujących w każdym zjawisku historycznym. By jednak to uczynić, trzeba odejść od ogólnych przypuszczeń, którymi dotąd operowaliśmy i spróbować przedstawić cechy charakterystyczne i różnice wielkich systemów religijnych, jakie wykształciły się w różnych odmianach chrześcijaństwa na przestrzeni dziejów.

Najpierw jednak potrzebne są jeszcze pewne uwagi, przede wszystkim na temat specyfiki przedmiotu, który chcemy ująć historycznie; następnie na temat sensu, w jakim w ogóle wyjaśnienie takie w ramach niniejszej pracy jest możliwe.