lastscan11

36 Praktyczna stylistyka - podstawowe zagadnienia

dokonywać, W kodzie społecznym rejestrowane śą bowiem reguły różnicowania ludzi ze względu na ich rangę społeczną (równorzędną lub nierówno-rzędną) i pełnione przez nich role społeczne [por. Grabias 1994], Na kształt komunikatu i możliwość jego zrozumienia wpływa zatem świadomość tego, w jakich rolach występują w danej sytuacji rozmówcy 1 w jakim układzie hierarchicznym się oni znajdują (np. mężczyzna i kobieta będą różnie kształtować swoją konwersację w zależności od lego, czy łączy ich bliskość emocjonalna lub pokrewieństwo, czy też są sobie obcy; czy nie ma między nimi różnicy wieku, czy wręcz odwrotnie; czy dzieli ich przepaść w hierarchii zawodowej, czy też nie). Oczy wisie jest przy tym, że układyzależności społecznych wpisane są w kulturę i od niej w dużym stopniu Zależne.

Na koniec do kodowego zaplecza komunikacji; należałoby jeszcze włączyć kod poznawczy, który obejmuje system schematów interpretacyjnych (ram, skryptów, scenariuszy)^{1 2}, stanowiących w umysłach uczestników komunikacji gotowe Wzorce pomocne w organizacji doświadczenia i w interpretacji docierających do odbiorców komunikatów. Jak pokazuje Tomasz Piotr Krzeszowski [Krzeszowski 1994], takie schematy, jak GALOŚĆ - CZĘŚĆ, GÓRA - DÓŁ, PRZÓD - TYŁ i wiele innych zaliczanych przezeń do przed-pojęciowych schematów wyobrażeniowych (a więc obecnych w doświadczeniu dziecka od najwcześniejszych, jeszcze przedjęzykowych stadiów rozwoju), są podstawą myślenia metaforycznego i wartościowania. Na przykład schemat GÓRA - DÓŁ wspierany podstawowym doświadczeniem dodatnim (wzrostu i dobrego stanu zdrowia) oraz ujemnym (choroby, umierania, pochówku) motywuje takie skonwencjonalizowane zwroty i wyrażenia językowe dotyczące różnych sfer życia, jak: wmieść się na szczyty być w Szczytowej formie, urosnąć w czyichś oczach, wzloty i upadki, podnosić kogoś na duchu oraz wpaść w tarapaty, zapadać na zdrowiu, pójść na dno, być w dołku, zdołować kogoś i wiele innych. Opisywane przez Krzeszowskiego .schematy są powtarzającymi się wzorami obecnymi w ruchach ciała, manipulacji przedmiotami i w percepcji (a więc mają podłoże cielesnodoświadcżenio-we). Porządkują one to doświadczenie, czyniąc je zrozumiałym przez ukształtowanie pojęć konkretnych (typu: na górze, na dole), a w wyniku metaforycznych przesunięć tworzy też pojęcia abstrakcyjne i organizują doświadczenie umysłowe człowieka [zob. o stylu potocznym, rozdział 2.J.

Wiele schematów poznawczych, szczególnie tych bardziej złożonych, odnoszących się do skomplikowanych sytuacji i zachowań, jest uwarunkowanych kulturowo oraz społecznie. Wpisują się one we wzorce językowe, stanowiąc łącznik z innymi niż poznawczy kodami (językowym, społecznym, kulturowym). Jeśli przyjrzymy się dla przykładu żywemu w polskiej kulturze rozbudowanemu schematowi (skryptowi, scenariuszowi) pogrzebu, który zakłada: czyjąś śmierć, obecność żałobników i księdza, wykorzystanie rekwizytów w postaci krzyża i trumny oraz swoistą scenografię z kaplicą i cmentarzem, a także przewidywalną kolejność zdarzeń, to dostrzeżemy, że przywołanie tego schematu w pamięci będzie konieczne, aby z wiązki zdań: Przyjechaliśmy za późno. Przed domem stała już trumna r słychać było żałosne zawodzenie matki, wydobyć informację o śmierci osoby, z którą narrator analizowanego fragmentu tekstu miał się spotkać. Przykład ten pokazuje, że schematy należą do wiedzy użytkowników języka, koniecznej do tego, by mógł on zrekonstruować treści zakodowane w odczytywanym tekście. Wraz ze wzbogacaniem doświadczenia człowiek doskonali się w sprawnym korzystaniu z przyswojonych (lub wytworzonych) wcześniej schematów i scenariuszy, które dżięki temu automatyzują się i ułatwiają działanie w sytuacjach typowych [por. Nęcki 1996, s. 41], Miarą użyteczności tychże schematów i scenariuszy jest bowiem ekonomiczność, minimalizowanie wysiłku.

Wydaje się w powyższym kontekście, że również na wzorce gatunkowe możemy spojrzeć lak, jakby były one wypracowywanymi w drodze doświadczeń (czytelniczych, szkolnych, dziennikarskich) schematami (scenariuszami) działań tekstowych. Zadaniem szkoły i uniwersytetu powinno być zatem między innymi wzbogacanie uczniowskiego i studenckiego doświadczenia przez organizację takich sytuacji, które pozwolą uczniom i studentom oswoić się z nieznanymi im wcześniej schematami interpretacyjnymi i scenariuszami działania, także działania tekstowego, aby w samodzielnym życiu mogli je efektywnie przywoływać w trakcie tworzenia i odbioru zróżnicowanych tekstów.

Podsumowując, możemy zaplecze kodowe komunikacji językowej opisać jako nakładanie się na siebie trzech typów układów: a) kodów poznaw-czo-kulturowych, dostarczających uczestnikom komunikacji systemów kategoryzacji, wartościowania i interpretowania świata; b) kodów językowych

1

'    ¹    ” f    ~■    :    ; .i • ;t •-{$; ;MI : . ;i    • • -**J i. ■'>    ..:

2

Omówienie koncepcji schematów poznawczych i różnych teorii do niej zaliczanych (teorii ram Minsky’cgo, teorii skryptów Schanka i Abelśona i teorii schematówej RumeJ-harta, Lindsay’a, Normana) znajdziemy w artykule Krzysztofa Najdera [Najder 1992], prezentującego tę problematykę z punktu widzenia psychologii poznawczej.