obraz0

nych zewnętrznym rytuałem, architekturą i rzeźbą religijną (podobnie też urzekła prawie dwa tysiąclecia później wysłanników księcia Włodzimierza kijowskiego, poszukującego odpowiedniej do swych zamierzeń politycznych religii, wspaniała oprawa chrześcijańskiego kultu w Bizancjum).

Dopóki wznosiły się dumne stubramne Te-by z jedynym w swoim rodzaju kompleksem świętych zabudowań w Luksorze, na którym można się było uczyć poglądowo niczym z Biblii pauperum mitologii staroegipskiej — cześć i niekłamany zachwyt kierowano ku Ammonowi i jego dostojnej rodzinie. Kiedy jednak w roku 88 p.n.e. Ptolemeusz VIII zaraz po dojściu do władzy ukarał krnąbrne Południe zburzeniem jego stolicy, zapał religijny, zmieszany z podziwem dla cywilizacji egipskiej, zwróed się ku nowemu efektownemu obiektowi kultowemu na samych południowych rubieżach kraju: była to świątynia Izydy na wyspie File tuż obok wysepki Aba-ton z grobem Ozyrysa, wzniesiona przez Ptolemeusza II Miłośnika Siostry.

Zamknięcie świątyni autentycznej Izydy staroegipskiej (wraz ze świątynią Hathor) na wyspie File przez ogarniętego obsesją odbudowy imperium rzymskiego cesarza Justyniana w 560 r., a więc na sto lat przed zalewem kraju przez islam, stanowi cios śmiertelny, po którym można tylko mówić o agonii religii egipskiej. Gdyby więc wyznaczyć jakąś ścisłą datę, to dla ostatecznego końca religii egipskiej należałoby przyjąć rok 56Q. Wtedy i o „kazał Justynian za pośrednictwem Nar-sesa zamknąć świątynię, uwięzić kapłanów, a posąg Izydy przenieść do Konstantynopola, po czym niedługo biskup Teodor zamienił przybytek pogański w kościół pod wezwaniem św. Stefana” ³⁶.

Do tych ostatnich chwil można w całej pełni zastosować apokaliptyczną przepowiednię Hermesa Trzy kroć wielkiego: „O Egipcie, z twej religii pozostaną tylko opowieści, niewiarygodne dla potomnych, i pozostaną tylko wykute w kamieniu słowa opowiadające o Twoich zbożnych czynach; Scytowie i In-dowie, czyli też inni barbarzyńcy, zamieszkają Egipt (...). Pobożny będzie poczytywany za wariata, bezbożny za mądrego, szaleniec za dzielnego, nędznik za dobrego. Bogowie się usuną, a tylko źli aniołowie, którzy nakłaniają ludzi do haniebnych uczynków, pozostaną” ³⁷.

Powyższy przegląd okoliczności, w jakich dokonywał się długi proces zanikania religii staroegipskiej, daleki zresztą od kompletności obrazu i nie pomyślany jako analiza historyczna, upoważnia jednak do tego, czemu ma w zasadzie służyć. Oto pora na kilka uwag ogólniejszej natury, zdolnych zainteresować historyka porównawczego religii oraz wnieść pewien porządek do zagadnienia prawidłowo-

³⁶ W. Drexler, Isis, cyt. wyd , szp. 425.

⁸⁷ Pseudo-Apułejusz: Asklepios, 24 i nast.

81