obraz0

82 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej wewnętrzne i zewnętrzne. Element materialny komunikacji musi działać na mocy mechanizmów przyczynowości. Natura energii dźwięku pozwala (lub nie) usłyszeć głos, dzięki fizycznym procesom druku i dystrybucji możemy (lub nie) przeczytać gazetę. Z kolei owe elementy materialne i ich związki przyczynowe można interpretować jako znaki indeksalne. Przykładowo, siła głosu świadczy o fizycznej energii, jaką włożono w mówienie (warto jednak zauważyć, że szept może być symbolicznie interpretowany jako znak wielkiej energii psychicznej). W zwykłym akcie komunikacji poświęcamy indeksom stosunkowo mało uwagi; pełnią one prawdopodobnie głównie funkcję orientacyjną łub służą badaniu faktów - jak w przypadku przeniesienia uwagi z jednego mówiącego na innego - oraz sprawdzaniu, co kto mówił.

O wyjątkowości rytuału pod tym względem świadczy to, iż jego aspekt performatywny nadaje szczególne znaczenie zasadniczemu, choć zwykłemu, elementowi indeksalnemu komunikacji. Fundamentalny fakt, że „większość zachowań symbolicznych musi się odbywać za pośrednictwem ludzkiego ciała” (Douglas, 1970/1982, s. vii), nie może być pominięty w badaniach komunikacji; dotyczy to w szczególności rytuałów, ponieważ pozostają one przedstawieniami, które się wykonuje. Jako że indeksy - w odróżnieniu od symboli - nie posiadają cechy arbitralności związku między elementem znaczącym a elementem znaczonym, nie są ani tak elastyczne w użyciu jak symbole, ani tak nieumoty-wowane. Wykonanie w rytuale jest indeksem kanonu, liturgii, stanowi znaczenie rytuału, które zwykle wyrażone zostaje przez symbole. Stąd też indeks wykonania pomaga w usunięciu ewentualnych niejasności znaczenia, intencji, przekonania, wspomaga także inne zjawiska wyrażone symbolicznie (Rappaport, 1979, s. 173-221, 223-246). Warto zauważyć, że rytuał nie różni się pod tym względem od zwykłej komunikacji - stwierdzenie zmiany stanowiska w dyskusji stanowi ową zmianę. Wszelako, znaczenie społeczne owego wskazania ma w rytuale inny charakter, albowiem wykonanie dotyczy formy rytuału, a zatem również formy uczestnictwa w życiu poważnym.

Rytuału nie można wykonać bez udziału ciała. Nie można, rzecz jasna, wykonać go poprawnie bez takiego udziału ciała, który odpowiada formie rytuału. Skoro bowiem rytuał stanowi rodzaj aktu mowy, jego skuteczność zależy od poprawności lub - jak to bardziej optymistycznie ujmuje Austin - fortunności wykonania. (Warto zauważyć, że kryterium fortunności pozwala na improwizację, kryterium poprawności zaś raczej nie. Jest to jeden ze sposobów klasyfikacji rytuałów: ze względu na kryterium fortunności lub poprawności, a więc z uwzględnieniem stopnia, w jakim są zdominowane przez liturgię lub aktualne okoliczności). Według Durkheima (1912/1990),

tłumaczy to pierwotne znaczenie przypisywane przez prawie wszystkie kulty stronie materialnej ceremonii. Ten religijny formalizm... pochodzi stąd, że wypowiadana formula lub wykonywane ruchy, same w sobie stanowiące źródło własnej skuteczności, utraciłyby ją, gdyby nie były całkowicie zgodne z pierwowzorem, który uświęciło powodzenie (s. 30).

Albowiem performatywny aspekt udziału ciała w rytuale pozostaje rów-ii ież indeksem znaczenia i skutków rytuału; co ciekawe, uczestnik nie 11 ioże w rytuale kłamać, a przynajmniej nie może kłamać rytualnie (Rap-import, 1979, s. 173-221, 223-246; por. Zuesse, 1987). Uczestnicy mogą wierzyć lub nie wierzyć w rytuał, lecz ich uczestnictwo nie może 1 >yć kłamstwem; ich niewiara nie przekreśla tego, co miało być spełnione poprzez ich uczestnictwo.

Ludzie pobierają się, sięgając zwykle po rozmaite rytuały, czynią to w rozmaitych środowiskach społecznych, poprzez ceremonie, które zawierają (lub nie) odniesienia do rozmaitych liturgii, wierzeń religijnych czy mocy prawnej. Każdy uczestnik może mieć rozmaite przekonania i wątpliwości; ich intencje bywają dobre, złe lub obojętne. Jednak uczestnictwo w wykonywaniu rytuału stanowi indeks akceptacji mocy symbolicznej spraw, które zostały wypowiedziane i zrobione. Symboliczna moc łączy dwoje ludzi, którzy odtąd razem biorą odpowiedzialność za swój los. Małżeństwo może zostać rozwiązane tylko poprzez inny rytuał.

Oto inny przykład. Jeżeli skłaniam głowę i opuszczam wzrok, podaję rękę w trakcie przedstawiania mnie komuś o wyższym statusie •.połecznym, wtedy bez względu na to, czy ową osobę darzę szacunkiem, czy też nie, moje zachowanie wskazuje na akceptację jej samej lub jej wyższego statusu. Jeżeli nie podam ręki, nie skłonię głowy lub nie wyrażę uznania, okażę wtedy brak szacunku. W sytuacjach nacechowanych rytualnie mamy niewielką możliwość wyboru - cokolwiek n istanie zrobione, będzie to zachowanie o znaczeniu indeksalnym. Na brak wyboru wskazuje również zasada, że ignorancja nie jest usprawiedliwieniem, Przykładowo, jeżeli nie wiem, że ktoś jest godzien poważania lub też, jak wyrazić uszanowanie w określonych kręgach społecznych, wówczas mój brak szacunku jest wprawdzie niezamierzony, lecz jednak rzeczywisty. Moje działania będą przez innych odczytywani ¹ jako indeks mojej niekompetencji lub braku uznania, albo też obu cech naraz. Opinia ta wywrze wpływ na to, czy moja obecność w owych kręgach - czy będzie to dwór królewski, czy gospoda - będzie pożądana.

„W rytuale światy: przeżywany i wyobrażony, połączone za pośrednictwem jednego zbioru form symbolicznych, okazują się tym samym ■'.wintem” (Geertz, 1973, s. 112). To przedziwna konsekwencja mate-i inlności, możliwa tylko w przypadku form komunikacji, bierze się bo-