P4290085

Ireneusz Ihnatowlaz

Wiek XIX nie został stracony, choć o wielu rzeczach przesądzały konsekwencje rewolucji przemysłowej, a dysproporcje rozwoju gospodarczego wycisnęły długofalowe piętno na licznych dziedzinach tycia. Oceniając ten wiek trzeba jednak widzieć nie tylko tempo przemian, ale takte sposób ich realizacji. Równiei wewnętrzne przeszkody, choć nie te, które eksponowała niegdyś szkoła krakowska, wpłynęły na to, te nie wszystkie możliwości w tych nawet ramach, na jakie pozwalała polityka rządów zaborczych, zostały wykorzystane.

IRKNKUSl IHNATOWICZ

(Warszawa)

Dla uniknięcia nieporozumień chciałbym wyjaśnić, jakich intencji domyślam się w tak sformułowanym temacie. Przypuszczam, te organizatorzy dyskusji nie zamierzali ograniczyć jej do spraw kultury materialnej, identyfikowanej przez niektórych z cywilizacją. Z przymiotnika „nowoczesna” wnoszę też, że nie idzie im o cywilizację zrelatywizowaną pod względem charakteru dziedziny lub terytorium (np. „cywilizacja miejska”, „cywilizacja przemysłowa” itp.). Można sądzić, że termin „cywilizacja” użyto tutaj zamiennie z szeroko rozumianym terminem „kultura" na sposób, w jaki użył go Buckie w Historii cywilizacji w Anglii. Ze sposobu odniesienia do epoki rozumiem także, iż cywilizacji przypisuje się kumulatywność. Z użycia słowa „Polska", a nie „naród polski” mogę wnosić, że oczekuje się wypowiedzi w szczególniejszy sposób związanych z wpływem utraty niepodległości na rozwój cywilizacyjny, a XIX w. rozumiany jest rozciągliwie. Wreszcie, jeśli miałoby się mówić o nowoczesnej cywilizacji — jako punkt odniesienia należałoby przyjąć kraje i okręgi przodujące, a w nich tempo wzrostu najszybsze, a nie przeciętne.

Mimo trudności porównań występujących nawet w tej dziedzinie najłatwiej byłoby porównać kulturę materialną i sprawy jej towarzyszące — technikę, gospodarkę itp. Porównanie takie można byłoby zaś przeprowadzić na dwa sposoby — biorąc pod uwagę stan w wybranym momencie i biorąc pod uwagę tempo rozwoju.

Statycznie ziemie polskie porównywano z innymi krajami wielokrotnie i z porównań tych wynikał niewątpliwie znaczny dystans dzielący ten obszar od rozwiniętych regionów świata zarówno w strukturze gospodarki (na początku XIX w. na ziemiach polskich ponad 80% ludności żyło z pracy w rolnictwie, w Anglii około 35%, w końcu wieku odpowiednio 70% i 25%), jak i w produkcji przemysłowej, w stopniu rozwoju rolnictwa, techniki, komunikacji, materialnych warunków życia, rozwoju urbanizacji i innych dziedzin, które tu mogłyby być brane pod uwagę.

Ważniejsze Jednak dla odpowiedzi na pytanie tytułowe byłoby porównanie nie statyczne a dynamiczne, porównanie tempa rozwoju i stwierdzenie, czy dystans zmniejszał się, czy wzrastał. Chociaż jest to trudniejsze, i takie porównania czyniono dla niektórych wprawdzie tylko dziedzin. Wynika z nich także, iż biorąc pod uwagę cały okres od rozbiorów do odzyskania niepodległości i całość ziem polskich, a nie najbardziej rozwinięte ich okręgi, tempo rozwoju porównywanych dziedzin na ziemiach polskich było wolniejsze niż w rozwiniętych krajach świata. Owe porównania, zawarte przeważnie w pracach z zakresu historii