str 13

114 Japonia okresu Meiji

w latach 70. XIX wieku rozwody nadal nie zostały objęte wymogiem pośrednictwa sądowego. Nawet kodeks cywilny z 1898 roku, w wielu aspektach cechujący się rygoryzmem prawnym, dopuszczał rozwody za porozumieniem stron, bez uczestnictwa sądu, z czego korzystała większość rozwodzących się małżeństw.²⁷

Powszechność rozwodów' i łatwość ich uzyskania w Japonii epoki Edo i Meiji jest historycznym faktem, którego społeczne implikacje są do dzisiaj dyskutowane. Są autorzy (zarówno japońscy, jak i zagraniczni), którzy uważają ówczesną powszechność rozwodów' za objaw' dyskryminacji kobiet, ponieważ w epoce Edo tylko mężczyźni mogli inicjować rozwód (sławny mikudań han, czyli list od męża zawierający decyzję o rozwodzie o długości trzech i pół linijki...), i za wyznacznik słabej pozycji żony w małżeństwie, ale są też autorzy (główmie japońscy) widzący w tym wyraz wolności kobiet, które mogły przynajmniej opuścić niedobrego męża i szukać ponownie szczęścia w nowym związku.

Istnieje również interpretacja wiążąca malejący wskaźnik rozwodów z przemianami wzoru życia rodzinnego. Dopóki małżeństwo w Japonii było zawierane wyłącznie w interesie rodu i służyło zapew'nieniu jego ciągłości, wymiana współmałżonka na takiego, który lepiej odpowiadał „zapotrzebowaniom” rodu była powszechnie akceptowana i nie była obarczona żadną sankcją moralną. W procesie modernizacji Meiji, gdy zaczął kształtować się nowy wzór życia rodzinnego i rodzina nuklearna została społecznie zaakceptowana, małżeństwo zaczęło być uważane za osobistą sprawę dw'ojga zainteresowanych, którzy zyskali większą swobodę w wyborze partnera, co zaowocowało spadkiem liczby rozwodów'.~^s

Łatw'ość zawierania małżeństwa i łatwość jego rozwiązania była w oczach chrześcijańskiego Zachodu dowodem na cywilizacyjne opóźnienie japończyków'. Takie poglądy wyrażali między innymi brytyjski dyplomata Rutherford Alcock w znanej wówczas książce The Capital oj the Tycoon: ANarrative oj a Three Years’ Residence in Japan (1863), wspomniana już Alice Mabel Bacon, europejski dyplomata L. W. Ktichler (1885) i William Erskine (1925). Basil Hall Chamberlain w swoim kompendium Japanese Things... też zwraca uwagę na odmienność podejścia do małżeństwa w Japonii: „Małżeństwo jest dla Japończyków, przeciwmie niż w krajach zachodnich, mniej sprawą osobistą, a bardziej spmvą rodzinną. Religia nie ma w tej sprawie nic do powiedzenia, a praw'0 podchodzi do małżeństwa z innego punktu widzenia. Anglik sam wybiera sobie żonę; ale angielskie prawo, chociaż zupełnie neutralne w tym pierwszym stadium prowadzącym do małżeństwa, wkracza z chwilą, gdy węzeł małżeński zostaje zawiązany, i kategorycznie zabrania jego rozwiązania, z wyjątkiem bardzo dużych przewinień

^:    Ibidem, s. 5. Po II wojnie światowej stworzono tzw. sądy rodzinne, mające pośredniczyć w roz

wodach, ale nadal około 90% rozwodów odbywa się w Japonii poza sądami, przez rejestrację obopólnej zgody na rozwód i tym samym rozwiązanie małżeństwa w biurze władz lokalnych.

²⁸ Zob.: Takeyoshi Kawashima, Kurt Steiner, „Modernization and Dworce Ratę Trends in Japan”, w: „Economic Development and Cultural Change”, nr 1/10.1960, s. 213-239.