P5090073

I. ORZESZKOWA - FRAGMENT LITERACKIEJ BIOGRAFII 7

wach drażliwych w warunkach niewoli, przy znacznych ograniczeniach swobody wypowiedzi. W tej sytuacji musiała wypracować sobie zarówno własną filozofię przetrwania, opartą na ofiarności i poświęceniu, jak i własny język powieściowej narracji, szukający w bogactwie retoryki ujścia dla treści niecenzuralnych.^{1 2 3 4 5}

W przełożonej na wiele języków powieści Mp.ir Ezofowicz (1878) pokazała los szlachetnego Żyda, usiłującego zapobiegać fanatyzmowi i nienawiści. CorazlnocrilejlnlrygoWał pisarkę obraz społeczeństwa jako całości. Nie stroniąc od opisu nędzy najbiedniejszych (nowele Z różnych sfer, 1879—1882) i od opisu konkretnych środowisk (Niziny, 1884, Dziurdziowie, 1885), Orzeszkowajiążyła do stworzenia pą-noramicznego obrazu rzeczywistości polskiej w lat kilkanaście po powstaniu. Dokonała tego w powieści Nad Niemnem (18881, dziele porównywanym z eposem Mickiewicza.

W tym samym roku, jak powiadał Stanisław Pigoń, „resztą tego samego wielkiego impetu twórczego”⁶, napisała Chama. Powieść ta łączy się w naturalny sposób z poprzedzającymi ją „powieściami ludowymi”, tj. z Nizinami i Dziurdziami, a także wchodzi w relacje z porównywalnymi pod względem inspiracji filozoficznych utworami późniejszymi, między innymi z powieściami Dwa bieguny (1893) i Australczyk (1896).

Orzeszkowa angażowała sięjcorąz wyraźniej w publiczną polemikę na temat dekadencji, pesymizmu, obowiązków patriotycznych spoczywających głównie na barkach młodego pokolenia. Kwestie te podjęła między innymi w utworze Argonauci (1900), w oryginalnej powieści Ad astra (1904) oraz w zbiorach nowel Melancholicy (1896), Iskry (1898), Chwile (1901), Przędze (1903). Ostatnim z utworów wydanych za jej życia był zbiórljGloria i>ictóąXl910)_t liryczny powrót do czasów powstania styczniowego i wstrząsająco osobisty, przynaj*. mniej jak na Orzeszkową, zapis przeżyć jej młodości.

Była autorką kilku zupełnie nieistotnych prób dramatycznych. Nie do przecenienia natomiast j est jej twórczość publicystyczna. Zabiera-

1

⁶ Na temat mowy ezopowej zob. A. Martuazewska, Przeciw potędze. O mowie ezopo-

2

wej w polskiej powieści historycznej doby pozytywizmu, w zbiorze: W kręgu powieści his

3

torycznej, pod red. L. Ludorowskiego, Lublin 1984; tejże, Pozytywistyczna mowa czopo

4

wa w kontekście literackich kategorii dotyczących milczenia i przemilczenia, w zbiorze: Z domu niewoli. Sytuacja polityczna a kultura literacka w drugiej połowie XIX wieku,

5

pod red. J. Maciejewskiego, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk-Łódź 1988.

6

St. Pigoń, Uwłaszczenie literackie chłopa. I. „Cham”Elizy Orzeszkowej, w: Drzewiej i wczoraj. Wśród zagadnień kultury i literatury, Kraków 1966, s. 136 (wersja pierwotna w: Na drogach i manowcach kultury ludowej. Szkice, Lwów 1939).