ScannedImage 13

nieniem mniej więcej tych samych osób. Jest to trochę nudne, lecz jednocześnie sprzyja rozwianiu anomicznych uczuć. Za wszystko, co dotyczy socjologii religii, jestem winien najgłębszą wdzięczność mojemu nauczycielowi Carlowi Mayerowi. Mój dług wobec Thomasa Luckmanna zdecydowanie wykracza poza granice określonych zobowiązań, jakie wynikają ze wspólnej publikacji. Rozmowy z Brigitte Berger i Hansfried Kellner o tych i pokrewnych sprawach, pozostawiły swój ślad na moim sposobie myślenia. Moje kontakty z przedstawicielami teologii — ku mojemu wielkiemu ubolewaniu — osłabły ostatnimi laty. Chciałbym jednakowoż wymienić Jamesa Gustafsona i Siegfrieda von Kortzfleisoha jako dwóch teologów, u których zawsze znajdowałem niespotykaną otwartość na myślenie socjologiczne, za co wielokrotnie byłem im wdzięczny.

P.L.B.

Nowy Jork, jesień 1966 roku

I. ELEMENTY SYSTEMOWE

1. Religia i tworzenie świata

vKażde społeczeństwo ludzkie jest przedsięwzięciem budowania świata.

-.^Religia zaimuTe?\^tyrn"przedśTęwż1ęcfu miejsce znaczące, bfaszym gtównym celem jest przedstawienie kilku ogólnych twierdzeń dotyczących związku pomiędzy religią a ludzkim budowaniem świata. Zanim jednak będzie można to uczynić w zrozumiały sposób, wyjaśnienia wymaga wcześniejsze stwierdzenie o skuteczności społeczeństwa w budowaniu świata. Dla tego wyjaśnienia ważne będzie zrozumienie społeczeństwa w kategoriach dialektycznych¹.

Społeczeństwo jest zjawiskiem dialektycznym, co oznacza, że jest tylko i wyłącznie ludzkim wytworem, który jednak w sposób ciągły oddziaływuje zwrotnie na swojego wytwórcę. Społeczeństwo jest wytworem człowieka. Nie posiada żadnego odrębnego bytu poza tym, jaki nadają mu ludzkie działanie i ludzka świadomość. Nie ma społecznej rzeczywistości poza człowiekiem. Można jednak także stwierdzić, że człowiek jest wytworem społeczeństwa. Każda indywidualna biografia jest epizodem w historii spo-

29

1

Termin „świat” rozumie się tutaj w sensie fenomenologicznym, to znaczy abstrahując od kwestii jego ostatecznego ontologicznego statusu. Odnośnie do antropologicznego zastosowania terminu, por. Max Scheller, Die Stellung des Menschen im Kosmos, Monachium, Nymphenburger Veriagshandlung, 1947. Odnośnie do zastosowania terminu w socjologii wiedzy, por. Max Scheller, Die Wissensformert und die Gesellschaft, Berno, Francke, 1960; Alfred Schutz, Der sinnhafte Aujbau der sozialen Weil, Wiedeń, Springer, 1960, i Collected Papers, t. I-II, Haga, Nijhoff, 1962-64. Termin „dialektyczny” odniesiony do społeczeństwa rozumie się tutaj w sensie zasadniczo stosowanym przez Marksa, rozwiniętym szczególnie w jego książce Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 roku, w: Dzieła, t. 1, Warszawa, KiW, 1960.