ScannedImage 2

W praktyce oznacza to przede wszystkim trwałą fizyczną separację i stosunkowo niewielką liczbę pokrywających się znaczeń przypisywanych poszczególnym działaniom. Definicja ta zmusza niemalże do uznania współczesnego globalnego systemu społecznego za społeczeństwo, już choćby dlatego, że, jak pokazuje doświadczenie, znacząca komunikacja coraz częściej może dokonywać się i dokonuje się rzeczywiście między dwoma dowolnymi punktami świata.

Istotnym uzasadnieniem ujęcia problematyki społecznej w kategoriach komunikacyjnych jest dla Luhmanna to, że pozwala ono spojrzeć na społeczeństwo - a także sam proces uspołecznienia - z perspektywy niezależnej od wszelkiego rodzaju konkretnych form komunikacji społecznej, w szczególności gospodarczych lub politycznych. Jak pisze Luhmann:

Teoria systemów społecznych w naturalny sposób prowadzi do teorii społeczeństwa. Aby zdefiniować pojęcie społeczeństwa, nie potrzebujemy żadnych politycznych, ekonomicznych, „obywatelskich” ani .kapitalistycznych” punktów odniesienia. Nie oznacza to oczywiście, że lekceważymy znaczenie nowoczesnych państw narodowych lub gospodarki kapitalistycznej. Przeciwnie, zyskujemy dzięki temu niezależną strukturę pojęciową, która pozwala nam oceniać te zjawiska, ich historyczną pozycję i ich dalekosiężne skutki (1990b: 176).

W kontekście współczesnych teorii globalizacji pojęcie komunikacji zajmuje zatem miejsce Meyerowskiego pojęcia „tworzenia wartości”. Luhmann dzieli zresztą z Wallersteinem i Meyerem przekonanie, że istnienie społeczeństwa światowego zawdzięczamy w istocie temu, iż jakaś społeczna dominanta' (komunikacja, tworzenie wartości, wymiana gospodarcza) rozprzestrzenia się na obszarze całego świata. Bardziej abstrakcyjny punkt wyjścia pozwala jednak Luhmannowi uniknąć gospodarczego lub politycznego redukcjonizmu Walersteina, Meyera, czy - w mniejszej skali Robertsona. Przewaga Luhmanna polega na tym, że w jego koncepcji gospodarka kapitalistyczna i system państw (lub społeczeństw) narodowych nie muszą dźwigać całej struktury globalnego systemu.

Koncepcja systemu światowego jako społeczeństwa opartego na komunikacji ma liczne konsekwencje dla sposobu postrzegania globalizacji. Przede wszystkim nie pyta się już o to, w jaki sposób zasadniczo różniące się między sobą części (społeczeństwa) mogą uformować całość, ale o to, jak doszło do tego, że części (podsystemy) zmieniły się na tyle, że tworzona przez nie całość nabiera globalnego charakteru. Wyrażając to w terminach teorii socjologicznej, można by powiedzieć, że miejsce problemu inte-gracj i zajmuje problem dy ferencj acj i³⁶. Strategia Luhmanna przypomina pod tym względem strategię przyjętą przez Wallersteina.

Luhmann, podobnie jak wielu innych badaczy, uważa modernizację i globalizację za zjawiska ściśle ze sobą powiązane. W ujęciu tym nowoczesne społeczeństwo jest efektem zmiany wewnętrznej formy dyferencjacji dominującej w zachodnim społeczeństwie. W przeciwieństwie do Spencera, Durkheima czy Parsonsa, Luhmann uważa, że zasadniczą cechą nowoczesności nie jest wcale postępująca dyferencjacja³⁷, ale raczej jakościowa zmiana dotycząca kryteriów, wedle których dokonuje się najistotniejszych podziałów komunikacji społecznej. Aby pojąć charakterystyczny sposób różnicowania się nowoczesnego społeczeństwa, nie wystarczy zająć się rosnącym podziałem pracy (jak Durkheim), rosnącym różnicowaniem się funkcjonalnych podsystemów (jak Parsons) i/lub zmianą dominacji jednego podsystemu nad innymi (jak Spencer). Są to niezaprzeczalne cechy nowoczesności, pomijają one jednak najbardziej kluczowy aspekt zmiany, który - zdaniem Luhmanna - polega na przejściu od dyferencjacji stratyfikacyjnej do dyferencjacji funkcjonalnej (Luhmann, 1982: 229 i nn). Wcześniejszy, przednowoczesny typ dyferencjacji jest równie ważny dla zrozumienia teoretycznych problemów związanych z globalizacją, jak późniejszy typ nowoczesny. Jest tak przede wszystkim dlatego, że dyferencjacja funkcjonalna znacznie utrudnia tematyzację (opis) nowoczesnego społeczeństwa globalnego. W efekcie wielu teoretyków ucieka się do samoodnoszących się strategii typowych dla społeczeństw rozwarstwionych, ponieważ posia-

³⁶    Zdaniem Luhmanna, zmiana ta dokonuje się nie tylko na poziomie społeczeństwa, lecz także na poziomie teorii społeczeństwa i systemów społecznych. Przejście od społeczeństw terytorialnych do społeczeństwa globalnego znajduje w związku z tym swój odpowiednik w przejściu od tożsamości do różnicy. Por. Luhmann, 1982: 133.

³⁷    Jest to, oczywiście, pewne uproszczenie dokonane na potrzeby niniejszego omówienia. Wszyscy czterej wspomniani myślicieli uznawali dyferencjację tylko za jeden z aspektów przejścia do nowoczesności. Centralne miejsce, jakie w Luhmannowskim schemacie przypada pojęciu dyferencjacji, uprawnia jednak, jak się wydaje, do posłużenia się takim prowizorycznym uproszczeniem, gdyż pozwala ono dostrzec wyraźnie odrębność modelu proponowanego przez Luhmanna.

77