skanowanie0022 (26)

IX. Zmierzch tożsamości? 159

przekaz ekranowy. Zdaniem Jeana Baudrillarda, to przede wszystkim telewizja wprowadza nas vy „ekstazę komunikacyjną”, która nie pozwala doświadczać rzeczywistości w sposób tradycyjny, czyli podmiotowy lub personalny, ale zawsze poprzez simulacrum, co w konsekwencji prowadzi do tego, że zanika granica między samą rzeczywistością a jej obrazami. W La societe de consommcition {Społeczeństwo konsumpcji, 1970) francuski socjolog opisał niektóre objawy „choroby telewizyjnej” i nakreślił portret cierpiącego na nią społeczeństwa, podkreślając, że przeżywa ono totalny kryzys tożsamości. „Wszędzie - twierdził - ta sama «geneza simulacrum» - wy-mienność piękna i brzydoty w modzie, na lewicy i prawicy, prawdy i fałszu w każdym przekazie medialnym,, użyteczności i bezużyteczności na poziomie przedmiotów oraz natury i kultury na każdym poziomie znaczenia. Wszystkie wielkie humanistyczne kryteria wartości, wszystkie wartości cywilizacji moralnego, estetycznego i praktycznego osądu zaniknęły w naszym systemie wyobrażeń i znaków. Wszystko stało się niedecydowalne [podkreślenie T. M.]. Jest to charakterystyczny efekt dominacji kodu, który¹ wszędzie opiera się na podstawach zasady neutralizacji i obojętności. Jest to ów uogólniony dom publiczny kapitału: nie dom publiczny prostytucji, lecz dom publiczny substytucji i wymienności” ⁸. Bmidrillnrd oczywiście przejaskrawia obraz przemian społecznych, pisząc, że rzeczywistość i jej obrazy nie mają już odmiennych statusów ontologicznych, ludzkie doświadczanie autentyczności jest dzisiaj wyłącznie symulowane i wszystko wszędzie jest niedecydowalne, ale przekonująco dowodzi, że liczne niebezpieczeństwa grożą człowiekowi ze strony ekranowej reprezentacji coraz bardziej pozbawianej referencyjności i jasno określonych wartości. Przytacza wiele aigu-mentów przemawiających za tym, aby telewizję traktować jako jeden z najważniejszych instrumentów kształtujących współczesną tożsamość. /'"Innymi słowy, telewizja — na ogół pomniejszamy znaczenie tego faktu-/pełni przede wszystkim funkcję polityczną, zajmuje czołowe miejsce w / repertuarze „dyscyplinujących technologii władzy”. Posługuję się terminem ( utworzonym przez Michela Foucaulta, który dowodził, że władza opiera się 1 na „stałej widzialności”, na wizualnym nadzorze i dzięki temu mechani-\ zmówi konstruuje pożądaną tożsamość. Dzisiaj tworzy ją jako rezultat walki między różnymi jej obrazowymi wersjami i przekonaniami o tym, „kim można i należy być”, a „kim być nie wolno” ⁹. Telewizyjne dyscyplinowanie polega więc na „przymuszaniu” jednostek i społeczności do przyjmowania określonych, ale tymczasowych postaw. Jak zauważa John Fiske: „Dyscyplinowanie homogenizuje. Ogranicza różnorodność tego, co popularne. [...] Dyscyplinowani są [...] upodmiotowieni, lecz granice ich władzy są [...] wyznaczone przez przyzwolenie ze strony dyscypliny. Dyscyplinowana osoba może mieć dostęp do władzy [...] jedynie wówczas, gdy adaptuje tożsamość, której wymaga dyscyplina. [...] Niezdyscyplinowane elementy są wykluczone z tożsamości dyscyplinowanej jednostki” ^l0. Taka metoda sprawowania władzy nie jest - jak można by oczekiwać - bezpośrednio zbyt dotkliwa dla jednostek i społeczeństw, ponieważ procedury kształtowania i „przymuszania” wpisane są w nową koncepcję wolności, wolności konsumenckiej opartej na zasadzie przyjemności. Nie należy jednak zapominać, że wolność konsumencka nie jest tożsama z wolnością człowieka. Wizualne dyscyplinowanie jest dzisiaj coraz skuteczniejsze właśnie dlatego, ponieważ myślenie i działanie konsumentów jest kontrolowane przez ideologie i systemy polityczne z dużego dystansu, z „ukrycia” za atrakcyjnością mediów.

Mechanizm umożliwiający rynkowy nadzór nad tożsamością konsumentów dokładnie opisał Zygmunt Bauman w książce Wolność (1988) i warto, rozważając kwestię wyzwalania się tożsamości z nowoczesnych schematów, odwołać się do jego refleksji. „Tym - pisze on - co sprawia, że rynek konsumencki, będący w końcu formą kontroli, staje się atrakcją z entuzjazmem przyjmowaną nawet przez samych kontrolowanych, nie jest wszakże blask i powab nagród, jakimi premiuje się posłuszeństwo. Jego główną zaletą jest to, że obdarza on wolnością tych, którzy w innych dziedzinach życia stale napotykają ograniczenia, doświadczane często jako ucisk. Tym, co czyni wolność oferowaną przez rynek jeszcze bardziej ponętną, jest fakt, że wolna jest ona od skaz, którymi naznaczone były inne jej odmiany: wolność rynkowa ma do zaoferowania również poczucie pewno-

Cyt. za A. Szahaj, Jean Baudrillard- między rozpaczą a ironią, „Kultura Współczesna” 1994, nr I, s. 24. Por. także R. Negrine, S. Papathanassopoulos, Tlie liilenialionalisalion ofTelcvisiim. London 1990.

Zob. m.in. M. Foucault, Power/Knowledge. Selected Intemews and Olher Writinys 1972-1977, New York 1980; tenże, Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, Warszawa 1993; B. Banasiak, Michel Foucault - mikrojizyka władzy, „Literatura na Świecie” 1988, nr 6.

J. Fiske, Power Plays. Power Works, London 1993, s. 66. Cyt. za Z. Melosik, Postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji, Toruń-Poznań 1995, s. 55.