P1010027 (10)

Problematyka modernizmu europejskiego 123

Dzieło, które chyba najlepiej podsumowuje charakterystyczne dla modernistów zmienione poczucie rzeczywistości, natury ludzkiej oraz relacji między nimi, to jedenastostronicowe arcydzieło Hofmannsthala Ein Brief (1901-2) [List (1908)], gdzie fikcyjny autor, Lord Chandos, pisze w 1603 roku do Francisa Bacona, człowieka odpowiedzialnego za sformułowanie teorii postępowania indukcyjnego, która stała się podporą klasycznej zachodniej postawy naukowej¹, wyjaśniając dlaczego nie może już więcej pisać. Z listu tego wynika, że Chandos przeszedł kryzys psychologiczny będący repliką in nucę powyżej zanalizowanego przemieszczenia paradygmatów. Przed kryzysem Chandos odbierał siebie jako racjonalną, zintegrowaną jaźń zadomowioną w społeczeństwie, ulokowaną w środkowym punkcie koncentrycznego świata. Ten zaś pozostawał w harmonii z samym sobą, był ontologicznie bezpieczny, historycznie ugruntowany, do końca poddawał się poznaniu przez rozum ludzki. Jednak w wyniku serii coraz bardziej niepokojących doświadczeń, których kulminacją jest epizod ze „szczurami w piwnicy”, Chandos traci poczucie bezpieczeństwa i tożsamości i jest zmuszony uznać, że w rzeczywistości dryfuje w pozbawionym centrum uniwersum pozostającym w stanie chaosu, wielowymiarowej ciągłej przemiany. Owo nieantropocentryczne uniwersum przebiegają tajemnicze moce, które są jednocześnie „góelicher, tierischer” [„bardziej boskie, bardziej zwierzęce”]²; nie posiada ono punktów stałych ani ciągłości uporządkowania; charakteryzuje się nieprzewidywalną przemiennością momentów całkowitego oświecenia oraz okresów niszczącej pustki; nie poddaje się też deszyfracji dokonywanej przez ludzki rozum za pomocą języka. Innymi słowy, Chandos przeżywa doświadczenie Śmierci Boga ogłoszonej przez Nietzschcańskicgo szaleńca, doświadcza pełnej mocy wersów z poematu Ycatsa The Second Corning (1916) [Drugie przyjście]: „Things fali apart; the centrę cannot hołd; / Mere anarchy is loosed upon the world” [„Wszystko w rozpadzie, w odśrodkowym wirze; / Czysta anarchia szaleje nad światem”³]. Podobnie jak rzeczywisty Rimbaud trzydzieści lat wcześniej, zaś fikcyjny Adrian Lever-kiihn czterdzieści lat później, podobnie jak tak wielu modernistów, którzy doświadczyli z pierwszej ręki mrocznej strony miasta i(lub) grozy wojny w okopach, Chandos spędza narzucony mu sezon w Piekle. I w czasie owego sezonu musi odnaleźć jakiś sposób dostosowania swych poprzednich, humanistyczno--logocentrycznych założeń do wewnętrznej i zewnętrznej rzeczywistości, która nie tylko przestała im odpowiadać, lecz wydaje się ponadto wymykać spod kontroli.

MODERNIZM JAKO ODPOWIEDŹ

Nim nadeszły wczesne lata trzydzieste, komunałem stało się pośród artystów i intelektualistów - szczególnie na kontynencie - stwierdzenie, że cywilizacja europejska znajduje się na rozdrożu. Seelenprobleme der Gegenwart [Duchowe problemy dnia dzisiejszego] (1931); C. G. Junga, szczególnie rozdział zatytułowany Das Seelenproblem des modemen Menschen [Problem duchowy człowieka współczesnego]; Karla Jaspersa Die geistige Situation der Zeit; Edmunda Husserla wykład z 7 i 10 maja 1935 zatytułowany Die Krisis des europaischen Mensch-tums und die Philosophie^m, oraz oczywiście Heideggera

1

^1,9 Zob. Briggs, Peat, op. cit, s. 17-19; Capra, Punkt zwrotny, s. 86. Rolę i zna* czenie Bacona w konstruowaniu logocentrycznego modelu rzeczywistości, zniszczonego wedle Chandosa, omawia Reiss, op. cit, s. 210.

2

Hugo von Hofmannsthal, „Ein Brief’ w: Gesammelte Werke in Einzelausgp-ben, wydane przez Herberta Steinera, Sztokholm-Frankfurt/M. 1945-59, Prosa U, s. 7-22, szczególnie s. 16 (List [Lorda Chandosa do Franciszka Bacona], w: Hugo von Hofmannsthal, Przygoda marszałka de Bassompiere, tłum. Ida Wieniewska, Warszawa 1975, s. 83-100. Epizod ze szczurami - s. 93).

3

„Drugie przyjście” w przekładzie S. Barańczaka, w: W. B. Yeats, Poezje uy-brane, Warszawa 1987, s. 99.

Edmund Husserl, „Die Krisis des europaischen Menschtums und die Philoso-pMe", w: Husserliana, wydane przez Waltera Bierne et ai, 27 tomów, ’s-Gravenha-gui Dordrecht—Boston—London, 1950—88, IV, s. 315—48 jjKryzys europejskiego (tbwieczeństwa a filozofia. Tłum. J. Sidorek, Warszawa 19931.