P1010035 (9)

Problematyka modernizmu europejskiego 139

wać alternatywy czy geograficznych enklaw, które jeszcze nie zostały skolonizowane przez media i przemysł rozrywkowy . Mogli przywołać na pamięć przeszłość, której groziła zatrata, lecz nie w sposób nieodwołalny, przeszłość jeszcze nie uprzedmiotowioną przez przemysł oparty na nostalgii za dziedzictwem kulturowym. Mogli zachować nadzieję w hieratycznej lub socjalistycznej utopii, która jeszcze nie została skompromitowana przez nazistowskie czy stalinowskie potworności. Mogli wycofać się w dostępne tylko dla wtajemniczonych obszary umysłu, na które jeszcze nie dokonały inwazji ani przemysł religijny, ani produkcja fantastyki. Mogli również używać całej różnorodności nowatorskich technik artystycznych i manewrów psychologicz* j nych, które pozwalały im na zachowanie w mniejszym lub większym stopniu poczucia tożsamości i autonomii, a jeszcze nie zostały przyswojone przez reklamę, modę i przemysł kształtujący styl życia^{1 2}. Choć moderniści antycypowali to, co McHale nazywa „pluralistycznym i anarchistycznym krajobrazem ontolo-gicznym zaawansowanych kultur industrialnych” (s. 38), większości z nich nie podobało się to, co dostrzegli ze swej wysuniętej pozycji. Było to częściowo spowodowane - jak sugerują Bamouw (s. 248) i Wilde - nostalgią za (prawdopodobnie wyobrażoną) idealną stabilnością, lecz częściowo także trzema bardziej ważkimi przyczynami. Po pierwsze, wielu modernistów podejrzewało, że to, co McHale opisuje jako „pluralizm”, może faktycznie nie być niczym więcej niż wielokolorową powierzchnią skrywającą urynkowione ujednolicenie. Po drugie, ci bardziej świadomi aspektów społecznych zdawali sobie sprawę, że ów „anarchistyczny” krajobraz nie był płaski, lecz wiązał się z ogromnymi, prawdopodobnie rosnącymi obszarami wytwarzanej systematycznie fizycznej i psychologicznej nędzy.

I po trzecie, ci o rozwiniętej świadomości psychoanalitycznej obawiali się, że zniesienie metafor głębi - jedna z najistotniejszych cech wyobraźni postmodernistycznej¹⁶⁴ - pociągnie za sobą nieuchronnie niezdolność dostrzeżenia lub wyparcia owych mrocznych, dionizyjskich mocy, które powrócą z zapomnianych głębi z siłą tym większą, im bardziej były ignorowane.

Wobec niedwuznacznych konsekwencji wypływających z dialektycznego zwrotu, którego dokonał centralny projekt oświecenia - eskalacja problemów ze środowiskiem naturalnym, rosnący rozziew między posiadającymi i posiadania pozbawionymi, nuda, przemoc i alienacja prześladujące nasze zaawansowane społczeństwa, trudności związane z zawiązywaniem relacji wewnątrz systemu z zasady wrogiemu wobec Gemeinschaften - niepokój modernistów może okazać się stosowniejszą reakcją na ów zwrot od ludycznej akceptacji postmodemistów. Od czasu Kier-kegaarda egzystencjaliści, z wyjątkiem późnego Sartre’a, mówią nam, że nasza zdolność doświadczania niepokoju egzystencjalnego [Angst] świadczy o głębokiej świadomości, iż będący w powszechnym użyciu system służący do konstruowania tego, co Lawrence nazwał „starym zrównoważonym ego”¹⁶⁵, pozostaje w konflikcie z najgłębszą warstwą osobowości¹⁶⁶. Także trzon niemieckiego projektu estetycznego wywodzącego się od Kanta - analizowanego po mistrzowsku przez Andrew Bowiego w kategoriach „troski o te aspekty subiektywności, które są nie do pogodzenia z masową racjonalizacją”¹⁶ - wskazuje na tę samą ^{3 4}

1

Por. uwagi Horkheimera i Adoma na temat zachowanych w Niemczech om klaw pizednowoczesnych (op. cit, s. 151—2) oraz uwagi Jamesona w The Polilicd' Unconscious, s. 92 i 236.

2

^M Por. BOrger, op. cit, s. 80 i 85; Jameson, Modemism and its RepresjędĄ s. 12-13, gdzie cytuje książkę Stanleya Cohena i Lauric Taylor, Escape Attemptn (1976), Harmondsworth 1978.

3

'** Por. Frederic Jameson, „Postmodemism, or Cul tura! Logic of Late Capitalism", New Left Review, nr 146,1984, s. 60-6 [„Postmodernizm albo kulturowa logika późnego kapitalizmu". Tłum; K. Mali ta, Pismo Literacko-Artystyczne, 1988, nr 4].

4

Por. pizyp. 86 na s. 106.

^IM Por. Saren Kierkegaard, Bojażń i drżenie; Choroba na śmierć (1849). Tłum. J. Iwaszkiewicz, Warszawa 1972; por. także Richard Sheppard, „Kafka, Kirkegaard ■id the K.'s: Theology, Psychology and Fiction”, Journal of Literaturę and Theolo-gy, tom 5, nr 3,1991, s. 277-96.

^v    Andre Bowie, Aesthetics andSubjectmty firom Kant to Nietzsche, Manchester

1990. s. II.