skanowanie0008 (41)

samienia podmiotu jest w zasadzie prosta. Sytuuje się on najczęściej wobec adresata wyraziście i w bezpośrednich zwrotach do niego zaznacza swą obecność. Dość często, ale nie zawsze podpisuje się też imieniem i nazwiskiem pod listem. To wyraziste ujawnienie własnej osoby sprawia, że w wypadku listu dedykacyjnego jesteśmy skłonni całkowicie utożsamiać postać „wypowiadającą” z autorem i odczytywać jej zwierzenia jako autobiograficzne. Kłopot-tylko z tym, że te opowieści „o sobie” mają dość enigmatyczny charakter:

Godzieneś wielkiej dzięki ode mnie, cny Panie,

Za chęci twe i ono łaskawe staranie,

Któreś też o mnie czynił. Czymeś mię tak sobie Zniewolił, iż też i ja muszę służyć tobie.³⁴

Wiele uwagi poświęcili badacze Roździeńskiego tym wersom, wiele hipotez na temat jego powiązań z Andrzejem Kochcickim sformułowali, ale dopóki sprawa nie zostanie poparta jakimś dokumentem historycznym, nic pewnego o niej,nie potrafimy powiedzieć, i nie .jest wykluczone, że właściciel Kochcic niewiele zrobił dla Roździeńskiego, a konwencja listu dedykacyjnego nakazywała przy opisie, zasług protektora faktycznego lub potencjalnego uderzać w wielki dzwon.'

Na tym drobnym przykładzie pokazaliśmy, że wszelkie zwierzenia (czy raczej pseudozwierzenia) autobiograficzne w listach dedykacyjnych należy odczytywać mając w pamięci cechy gatunku, w którym przesada jest tworzywem i podstawowym chwytem.

Bez większego ryzyka można zaś mówić o obrazie autora⁸?, który utrwala się w świadomości czytelnika w wyniku lektury listu. Autor mówi o sobie tylko to, co chce, aby wiedział o nim po pierwsze — adresat listu, po drugie — każdy inny czytelnik. A z tego, co mówi i w jaki sposób mówi, można ewentualnie wyciągnąć wnioski dotyczące osobowości pisarza³⁶. Osobowość tę zdradzają „cechy ekspresywne wy-

³⁴    W. Roździeński: Officina ferraria abo huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego. Oprać.. R. Pol lak, M. Radwan i S. Rospond. Wrocław 1962, s. 17—18. Biblioteka Pisarzy Śląskich. Seria A, nr 1.

³⁵    Popularny od wielu lat w badaniach teoretycznoliterackich problem obrazu autora zawartego w dziele niezwykle trafnie zasygnalizował Kochanowski w poetyckiej wypowiedzi w Marszałku {Dzieła polskie, s. ,124):

„[...] a to masz rym k’temu.

Który ja myślę podać wiekowi przyszłemu Za swój właściwy wyraz, skąd mam być znajomy.

Jako mi Muza tuszy, choć w twarz nieznajomy.”

Przytoczony fragment Marszałka jest jeszcze jednym dowodem genialnej świadomości czarnoleskiego twórcy oraz świadectwem doskonałego rozumienia mechanizmu działania dzieła literackiego.

³⁶    J. Trzynadlowski pisze: „Forma i układ listu oraz dobór środków wyrazu stają się źródłem dodatkowej wiedzy o nadawcy i odbiorcy. Z założeń teorii informacji wiadomo bowiem, że informacją jest również sam sposób przeka-powiedzi, bo jako przyczynowo zależne od cech nadawcy, wyrażają go w pewien sposób”³⁷. Popatrzenie zatem na list z punktu widzenia osoby wypowiadającej powinno także pomóc w bliższym określeniu jego mechanizmu.

Dużą ostrożność musi też zachować badacz w odczytywaniu charakterystyki postaci adresata listu, z tym że panegiryzm w ujęciu jego sylwetki rzuca się w oczy wyraziście i stosunkowo łatwo oddzielić można wypowiedź zawierającą konkretną informację od frazesu. Teorie starożytnych epistolografów nakazywały w liście „wyczarować postać adresata”³⁸. Autorzy tekstów dedykacyjnych realizowali ten postulat chyba najprościej, jak można było: poprzez charakterystykę-pochwałę. Zresztą sposób mówienia o adresacie ukierunkowany był wymaganiami retoryki ostentacyjnej. Celem jej — według Arystotelesa — była pochwała lub potępienie. Ów rodzaj obejmował mowy pogrzebowe, pochwały osobistości publicznych, przemówienia patriotyczne sławiące miasta albo jego obywateli, poważne i żartobliwe panegiryki. Cycero dopowiadał, że retoryka ostentacyjna (panegiryk, laudatio) powinna eksponować przede wszystkim cnoty uważane za pożyteczne „nie tyle dla posiadaczy, co dla ludzkości w ogóle”, dlatego też najlepiej, by pochwała „dotyczyła czynów, które zdają się być popełnione bez korzyści i nagrody”. Kenneth Burkę określając tradycyjne zasady retoryki zauważa, że ostentacyjna, „będąc retoryką popisu, miała często na względzie zdobycie pochwał publiczności nie dla omawianego tematu, lecz dla samego mówcy”³⁹.

(Chwalili zatem pisarze wybranych patronów dzieła, kreowali idealne wizerunki władców, mecenasów, rycerzy, dobrych panów, czcigodnych matron itp. Dedykacje pełniły przy tej okazji określone funkcje dydaktyczne, wskazywały postaci wzorcowe, godne naśladowania⁴⁰^

zy wania informacji. Ten sposób przekazywania danych określa w pewnym, nieraz bardzo wysokim stopniu stosunek zachodzący między nadawcą i odbiorcą, określa mentalność, osobowość, pozycję ich obu.” (Małe formy literackie. Wrocław 1977, s. 86).

³⁷    W. Górny: Struktura tekstu na tle struktury języka. W: Problemy teorii literatury. Wybór prac H. Markiewicz. Wrocław 1967, s. 64.

³⁸    J. S c h n a y d e r: Wstęp, s. XLIII.

³⁹    K. Burkę: Tradycyjne zasady retoryki. Przeł. K. Biskupski. „Pamiętnik Literacki” 1977, z. 2, s. 239—240.

⁴⁰    B. Rok omawiając dedykacje w kalendarzach Duńczewskiego, określił je jako genealogiczno-panegiryczne i stwierdził, że kreowały one określony wzorzec rycerza-Sarmaty, a także czcigodnie żyjącego katolika. Dodał przy tym, iż wzorzec ten „nie znajdował absolutnie jakiegokolwiek odbicia w mrocznej rzeczywistości czasów saskich. [...] Ideał szlachcica przedstawiony przez Duńczewskiego był martwym manekinem dawno minionych czasów.” (Panegiryczne dedykacje z kalendarzy Duńczewskiego. Szlachecki ideał Sarmaty czasów saskich. „Śląski Kwartalnik Historyczny »Sobóika«” 1975, nr 2, s. 343—353). Wydaje nam się jednak, że w owych mrocznych czasach ideał ten spełnić miał określone zadania dydak-tyczno-polityczne i nieważne jest, czy tacy ludzie byli w rzeczywistości, czy też nie. Chodziło o to, aby pojawili się tacy. Por. także J. Tazbir: Wzorce osobowe szlachty polskiej w XVII wieku. „Kwartalnik Historyczny” 1976, nr 4, s. 784—797.

v»

31