skanowanie0058 (18)

w późnej nowoczesności można na krótko reaktywować. Razem z nim powróciły wszystkie pożądane jego cechy: sakralna funkcja kultury, szkoła czytania literatury jako „instrukcji życia w warunkach zagrożenia”, zbiór dzieł jednoczący społeczność⁶⁸. Równocześnie jednak okazało się, że kanon w twardej postaci - a innej nie warto restytuować - zawdzięcza swoją moc agresywnemu wyznaczaniu obcych. Kanon - co warto powtórzyć - nie jest bowiem tylko spisem dzieł, które dziatwa szkolna poznaje na lekcjach. Kanon to zbiór zasad życia zbiorowego - to sposób integracji świata, to wyraźna tożsamość kulturowa, rzeczywistość uporządkowana, zhierarchizowana i całościowa⁶⁹. To także kilka podstawowych obowiązków stawianych całej sferze artystycznej. Nie da się do kanonu niczego dodać - chyba że na zasadzie apokryfu. Jest też kanon podłożem, z którego wyrastają decyzje moralne, estetyczne, ekonomiczne i polityczne. Steruje postawami życiowymi. Dlatego z lekką przesadą stwierdzić można, że to kanon właśnie - polski kanon romantyczno-realistyczny i jego najskuteczniej-

⁶⁸    Paradoks historyczny sprawił, że „mocne czytanie” odbywało się wedle wzorca stosowanego w niezależnej krytyce literackiej okresu stanu wojennego: Wzorzec ów opierał się na instrumentalizowaniu literatury, włączaniu jej w walkę z moralnie gorszym przeciwnikiem, uznawaniu, źe literatura „ma wpływ na żyde” (więc należy ją promować lub ze wszystkich sił zwalczać). Interpretowanie sztandarowych pisarzy reżimowych - Bratnego, Putramenta, Żukrowskiego, a także Iwaszkiewicza czy Broniewskiego - było więc walką na śmierć i żyde, która za swój cel miała usuwanie z kanonu. Pokłosiem tej krytyki - i konsekwencją jej moralistycznego podejścia do literatury - były rozliczne wykluczenia, które proponowali historycy literatury już w nowym okresie; np. Jan Prokop w tekście Kanon literacki i pamięć zbiorowa (w: Wiedza o literaturze i edukacja. Księga referatów Zjazdu Polonistów, pod red. Teresy Michałowskiej, Zbigniewa Solińskiego i Zbigniewa Jarosińskiego, Warszawa 1996, s. 25) proponował usunięcie Różewicza z kanonu poetów polskich XX wieku.

⁶⁹    O kanonie jiiko instytucji żyda zbiorowego - zob. Kanon i obrzeża, pod red. Ingi Iwasiów i Tatiany Czerskiej, Kraków 2005; zwłaszcza teksty Andrzeja Skrendy i Piotra Śliwińskiego.

szy przedstawiciel, Sienkiewicz⁶⁰ — wygrał wybory prezydenckie w roku 2005⁶¹.

Starcie dwóch modeli kultury sprawiło, że zaprojektowana ponowoczesność— z płynnymi konturami, zanikającą tożsamością, zasadą wielości ekspresji, dominacją apokryfu nad kanonem - musiała w sferze symbolicznej ustąpić miejsca późnej nowoczesności. Preferencje dla kanonu permanentnie odnawianego, uwzględniającego pisarzy kłopotliwych, zmieniły się w wolę stabilności⁶². Hybrydyczne teksty literackie nierespektujące

⁶⁰    Antonina Kłoskowska: „W badaniach prowadzonych w połowie lat siedemdziesiątych stwierdziłam załamanie się w odbiorze pozycji Żeromskiego i wybiórczy jedynie wpływ Mickiewicza. Tylko Sienkiewicz trwał wciąż na pozycji autentycznie czytanego i łubianego narodowego twórcy” (dz. cyt., s. 341). Przeprowadzona przez autorkę,ankieta w,roku 1994 pokazała również, że im większemu okrojeniu ulega lista narodowych lektur, tym silniejszej - niemal zawsze przesadnej - sakralizacji podlega Sienkiewicz. Respondenci (studenci, którzy w 1994 roku znajdowali się już na ostatnich latach swoich kierunków), stwierdzali: „Trylogia to jakby hymn polski”; „Nie ma Polaka bez Sienkiewicza” (tamże, s. 344). Na potwierdzenie tych słów warto przypomnieć, że w plebiscycie na najwybitniejszych pisarzy stulecia ogłoszonym przez tygodnik „Polityka” Sienkiewicz zajął pierwsze miejsce, zaś Trylogia została uznana za „dzieło wszech czasów” („Polityka” 1999, nr 12). ⁸

⁶¹    Zob. Zbigniew Mentzel, Ulubione lektury prezydenta, „Rzeczpospolita” z 29-30X2005.

⁶²    Grażyna Borkowska (Przewietrzanie kanony., „Polityka” 1995, nr 20), komentując sesję Sporne postaci polskiej literatury współczesnej,, stwierdziła: „[...] w czasach politycznego i kulturalnego przesilenia każdy może być postacią sporną”. Był to więc moment, kiedy refleksja nad ewentualną przynależnością danego pisarza do kanonu zaczynała się od uwzględnienia jego kontrowersyjności. Na ten sam temat mówił kilka lat później Janusz Sławiński (Epoka „Parnasów bis”, dz. cyt.): „Nie wierzę w znaczenie jakichkolwiek kanonów, które ktoś pragnąłby zadekretować. Z jednym, ale istotnym wyjątkiem: kanonu literackiego, celowo zaprojektowanego przez znawców, wymaga szkoła. [...] obecnie odchodzę od swego dawniejszego poglądu i uważam, że nauczaniu szkolnemu potrzebna jest odgórnie zadecydowana lista utworów z literatury ojczystej i europejskiej, raczej niezbyt obszerna. Znajomość zestawu dzieł, które powinni znać i w określony sposób rozumieć «wszyscy», jest ważna i dla ich samoidentyfikacji narodowej

261