skanuj0073 (41)

E. Metateza. Zjawjsko to u B. T. poza grupami spółgłoskowymi nie zostało stwierdzone, mimo że u dzieci z wadami wymowy pojawia się stosunkowo często,, np. Hania J. ma trudności z prostymi stosunkowo wyrazami sowa, rając, które oddaje w postaci fosa, aron ( < * jar one, clizja nagłosowego /. uproszczenie wygłosowej grupy -nc). U tej samej dziewczynki wyraz drzwi (|v7, pot. ;$v7) brzmi jakoś//. W normalnym procesie rozwoju języka u dzieci metatcza występuje raczej sporadycznie [203, 34]. Wydaje się, że stopień nasilenia metalczy w normie, tak jak w zniekształceniach języka, jest cechą indywidualną — niektórzy rodzice podawali mi dość liczne przykłady tego zjawiska, por. gońa, ‘noga’, mołitck ‘motylek’, sufy ’fusy\ dclemuic ‘denerwuje’, dyrylans 'dyliżans’, ko/ei ‘hokej’ itd. Przykłady metatczy w grupach spółgłoskowych będą omawiane w punkcie F.

F.    Grupy spółgłoskowe. Na wstępie należy zaznaczyć;że zbadanie' inwentarza grup spółgłoskowych wymawianych prze/ jakiegoś osobnika z wadami wymowy nastręcza znacznie więcej trudności, niż ustalenie jego indywidualnego systemu fonologicznego. Przyczyna tej różnicy tkwi w odmiennej ilości elementów stanowiących obiekt badania dla ustalenia inwentarza wymaw innych dźwięków wystarczą zapisy wymowy około 50 wyrazów (czasem nawet mniej), przy grupach spółgłoskowych należy zgromadzić pokaźny materiał leksykalny. Tak np. Kwestionariusz do ustalania zaburzeń mowy (dyslalii) u dzieci JL. Kaczmarka zawierający 64 rysunki pozwala precyzyjnie ustalić system wymawianiowy osoby badanej. Przy jego użyciu, po wprowadzeniu kilku dodatkowych pytań, możemy wyeksplorować 51 grup spółgłoskowych (47 dwuspółgłoskowych i 4 trójspólgłoskowc), co stanowi wszakże zaledwie 2,5 % w stosunku do 1971 grup (865 dwuspólglosko-wych,945 trójspółgłoskowych i 161 wielóspólgło.skowych) zarejestrowanych przez Bargielównę (6). Materiał ilustracyjny dołączony do książki Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy [3] pozwala stwierdzić sposób oddawania większej ilości grup konsonantycznych, ale materiał ten jest już bardzo obszerny. Badanie grup spółgłoskowych wiąże się ściśle z problemami leksykalnymi, które dotąd nic były dostatecznie badane dla potrzeb logopedii

i patologii mowy.

Przy badaniu grup spółgłoskowych w wadach wymowy możliwe są zasadniczo dwa sposoby postępowania. W pierwszym dążymy do zgromadzenia możliwie największej ilości tekstów oraz zapisów fonetycznych wyrazów izolowanych (tzw. badanie nazywania), a następnie poddajemy analizie zawarte w nich grupy spółgłoskowe, w drugim możemy odpowiednio dobrać materia! (specjalny kwestionariusz). W obu wypadkach technika badania jest zasadniczo taka sama, inny natomiast jest materia! (przypadkowy przy pierwszym i ściśle wyselekcjonowany przy drugim sposobie badania). Kwestionariusz do badania grup spółgłoskowych, a nawet kwestionariusz o szerszym zakresie — do badania struktury fonologicznej wyrazu należałoby dopiero zestawić.

Pewne trudności nastręcza również merytoryczna strona badania. Brak jest precyzyjnych metod opisu grup spółgłoskowych, brak typologii grup (w tym zakresie cenne są uwagi Kuryłowicza, dotyczą one jednakowoż głównie podzielności sylabic/nej grup trójspólgłoskowych w śródglosie) [117].

Grupy konsonantycznc można analizować pod względem pozycyjnym, ilościowym i jakościowym. Analiza pozycyjna pozwala wyodrębnić grupy stale w obrębie jednego wyrazu (naglosowe, śródglosowe i wygłosowe z granicą morfologiczną i bez granicy morfologicznej) oraz. fakultatywne grupy między wy razowe, w których spotkać możemy wieloelementowe spiętrzenia, np. pSestempstf straSnyy. W analizie ilościowej uwzględnia się częstość występowania poszczególnych grup oraz ich wielkość (w języku polskim w obrębie jednego wyrazu występują grupy do 5 elementów)²⁹. Wreszcie w' analizie jakościowej, niezwykle istotnej, dążymy do wykrycia występujących ograniczeń w zakresie łączenia elementów w grupach (np. fonemy n ń nie rozpoczynają w języku polskim grup w nagłosie wyrazu), a także do podania fonetycznej i fonologicznej charakterystyki elementów składowych grupy.

Każdy z wymienionych sposobów opisu grup spółgłoskowych może okazać się ważny dla charakterystyki zniekształceń języka, np. analiza pozycyjna pozwala stwierdzić, iż w niektórych wypadkach grupy o takiej samej budowie fonologicznej zachowują się różnic zależnie od pozycji w wyrazie: Konrad K. (wiek 5; 10, 19) wymawiał tuy *stół*_f talujka ‘stalówka’, ale postuPts,\pak 'ptak’, ale apteka ’ts.’*°. Przykładów tego typu można przytoczyć znacznie więcej.

Cztery typy odkształceń grup konsonantycznych wybijają się na pierwszy plan: 1) redukcja grup, 2) rozbicie grupy przez wprowadzenie dodatkowej samogłoski pełnej lub zredukowanej, 3) metateza elementów grupy i 4) osobliwy, niespotykany poza grupami spółgłoskowymi, typ substytucji. Wszystkie tc zjawiska występują w naszym przypadku, jednakże ich nasilenie nie jest jednakowe.

Uproszczenie grup spółgłoskowych zostało stwierdzone w następujących przykładach: pat ‘płot’, puna 'pływa’, fopat’ 'chłopak', pat 'ptak*, punui 'przyniósł’, fa 'dwa\palku 'portki'. Uproszczenia nie występują nv;owo, ich