symbol018

36

Hathor, Unut), walką i wojowniczością bogowie (np. Set, Wep-Wa wet) .

Podobny kierunek rozwoju potencjalnych możliwości sacr akwatycznego obserwujemy w tradycji sumeryjskiej, zaś przeciwny, waloryzujący pierwiastki męskie w Dolnym Egipcie, Babilonii oraz Indiach wedyjskich. Ponieważ każdy z symboli jest obrazoburczy wobec pozostałych, również i wody zachowują w mitologiach pozycję uprzywilejowaną, pozytywną (np. Sumer) bądź też zdominowaną, podporządkowaną innym treściom (np. solarnym w Indiach wedyj-. skich). Zależności te rzutują na ofiarny aspekt fenomenu akwatycznego (ofiara wody lub ognia), przebieg kosmogenezy (pozytywni lub negatywna rola pierwiastków żeńskich) oraz tanatologię (rze ka lub jezioro granicą świata zmarłych). Aprioryczne modelowanie symboliki wody jako domeny bóstw żeńskich i lunarnych podkreśla wyłącznie jedną z potencjalnych możliwości, które Żywioł ten ' istocie swego fenomenu zawiera (np. Szafrański 1987, 94) . Dopie ro uznanie powyższej wieloaspektowości otwiera drogę do poznania głębszych cech kulturowych, odpowiadając pośrednio na kwestię charakteru zawiadujących Żywiołem wody bóstw.

2. Kosmologiczny aspekt Żywiołu wody

Zagadnienie kosmogenezy oraz percepcja świata mitycznego wśród społeczeństw pradziejowych Niżu Polskiego, stanowi najtrudniejszy problem w rozważaniach nad sacrum akwatycznym. Wcześniej przedstawiliśmy już tezę o konieczności rozpatrywania źró"j deł archeologicznych w kontekście określonej symboliki. Obecnie zastosujemy ją do wyobrażeń plastycznych, innymi słowy sztuki wizualnej, manifestującej się w zdobnictwie ceramiki i wyrobów

metalowych.    I

Prócz oczywistej cechy dekoratywności, obecnej we wszel-j kiego typu ornamentach, istnieją przesłanki ku poszukiwaniu znaj czeń symbolicznych, ukrytych pod utylitarną funkcją przedmiotu. Kształtowanie materii przez rzemieślnika - wytwórcę wiązało sil zawsze z podświadomym modelowaniem świata. Na krótką chwilę człoj wiek zatrzymywał bieg istnienia, stwarzając obiekt trwały i nisi zmienny, odznaczający się ładem i jednością (Read 1982, 61)1 Powtarzał więc, w sobie tylko znanym stopniu, przekształceni«j

Chaosu w Kosmos.

Problematyka interpretacji symboli wizualnych (Wittkowe 1991, 339-357) w sztuce pradziejowej Polski nie była dotąd przed

37

miotem szerokich, monotematycznych analiz (Gąssowski 1975, 5). Przede wszystkim zaś, autorzy lokalnych opracowań (np. Antoniewicz 1945; Bąbel 1979; Garstecki 1983) nie rozważali kwestii wiarygodności interpretacji. We współczesnej teorii sztuki jest to natomiast zagadnienie fundamentalne. Nie uda się odczytać właściwie wyobrażanego przedmiotu (symbolu) jeśli, ukazany przez artystę (twórcę), wykracza on poza sferę doświadczeń widza. Co więcej, widz musi dysponować oczywistym albo ukrytym kluczem do przedstawionego wyobrażenia jako całości i musi znać zmienne, konwencjonalne idiomy (Wittkower 1991, 343) .

Przepaści między formą symbolu wizualnego a jego treścią nie da się wprawdzie usunąć, ale często można ją zmniejszyć. Przyczynia się do tego kontekst (Wheelwright 1991, 305). Dla nas owym kontekstem staje się kosmogeneza akwatyczna, zaś konwencjonalnymi idiomami, przedstawiające ją zmienne motywy.

2.1. Poziome linie faliste i zygzakowate w ornamentyce

Motyw poziomej linii falistej lub zygzakowatej na naczyniach, powszechnie odnoszony jest do symboli akwatycznych (Elia-de 1966, 189; Bąbel 1979, 30; Szafrański 1987, 97; Wojciechowski 1989, 367; Rybaków 1986, 170) . Od środkowego neolitu symbolizował zeńskość i płodność wód lunarnych a także, w KPL, stanowił element trójstrefowej budowy świata (Niebo - Ziemia - Podziemie) , jako tzw. wody niebiańskie (Szafrański 1987, 99-100). B. Rybaków odmiennie interpretuje ową "piętrowość", wyróżniając w srodkowoneolitycznej kulturze trypolskiej Niebo wyższe (z zapali wody), przestrzeń powietrzną ze słońcem i księżycem oraz Ziemię, bez zaznaczonej krainy podziemnej (Rybaków 1965).

Przedstawione interpretacje symboliki wizualnej różnią się jed^'^t0r^^C2n^^e' ^wyznacza^^c odmienne zasięgi krain mitycznych, be »^a^^S i^>ara^^eiⁿ-'-^e utożsamiają Żywioł wody z tzw. "górnym nie-dobn^{- (P}°^{dobnie np}’ Niewęgłowski 1978, 62). Wynika to prawdopo-_CZe.^{le 2} materialnej waloryzacji deszczu jako przyczyny spraw-mity ^rOZW°^{jU §wiata} roślinnego. Należy jednak pamiętać, iż w kos ^C2ne^ świadomości człowieka woda pojmowana jest jako element a r»-^OSU' ^{gd2ie brak} istotnej różnicy pomiędzy zjawiskiem deszczu P ^ZePływem rzeki (Tomiccy 1975, 121-123).

9^zako ^Pr°^blem interpretacji symbolicznej motywów falistych i zy-etych jest w rzeczywistości o wiele bardziej skomplikowa-