P1070600

rych par homonimicznych został wyeliminowany z obiegu jeden składnik. Linde pod hasłem przekaz odnotował właściwie dwa użycia homonimiczne: przestarzałe już w XVIII w. “przeszkoda, zawada', motywowane przez czasownik przekazie ‘przeszkodzić’⁰⁵ („Budował drugi zamek przeciw nieprzyjacielskiego, aby mu był na przekazie, iżby się z niego wychylić nie mogli". Biel. 148) — oraz zależne od czasownika przekazać i mające pewne odmianki wyspecjalizowane, np. "nakaz, rozkaz*, ‘zakaz’, ‘pogróżka' („Wściekły, z groźnym do niego ozwał się przekazem". Dmoch. II. 2, 228). Współczesne znaczenie "przekazanie czego' lub 'dokument przekazujący’ Linde podaje bez przykładów, na końcu artykułu hasłowego, jako treść zupełnie peryferyjną.

Dla wielu par homonimicznych notowanych w słowniku Lindego okres zatraty żywotności stanowił wiek XIX. Była to na ogół homonimia „mieszana”, bo w relację homonimiczności wchodziły dwa zapożyczenia z różnych języków, np. taras (z niem. Trass(e) "drobny żwir*)⁰⁶ i taras (prawdopodobnie bezpośrednio z czeskiego taras, pośrednio z śrgniem. tarraz) 'wał ziemny’, a także "więzienie’⁹⁷, albo wyrazy swojskie i pożyczki, zwłaszcza pochodzenia niemieckiego. Jako przykład można podać gwar 'dźwięk zmieszanych głosów ludzkich’ i gwar (por. współcz. niem. Ge-wahr) 'gest powoda w sądzie, sygnalizujący, że podtrzymuje on swe oskarżenie’, czy celny 'wyborowy, świetny, doskonały’ (genetycznie związany z łacińskim (ex)cello "wybieram’, ale bardzo silnie przyswojony), i celny — derywat niemieckiego z pochodzenia wyrazu cło. Pierwszy z tych homonimów, zaświadczony wielokrotnie w tekstach, aż do dwudziestowiecznych włącznie^9S, nie mógł długo wytrzymać konkurencji ze swym częściej używanym i potrzebniejszym w praktyce „sobowtórem” formalnym.

Zbieżność brzmieniowa celny — celny reprezentuje zarazem dziedzinę h o m o n i m i i słowotwórcz ej, tj. strukturalnej tożsamości derywatów utworzonych od różnych podstaw. Również ten zakres zjawisk objęły w XIX w. procesy dehomonimizacyjne. Zanikł np. homonim wyrazu podróżny 'wiążący się z podróżą’ (por. kujer, strój podróżny) — przymiot- ^{1 2}

ni® podróżny, motywowany wyrażeniem po drodze, np. ..Zasadzki podróżne abo zastępowanie na dobrowolnej drodze”. Sax. 103, I,.¹* Nie utrzymały się też przymiotniki wczesny i wygodny, homonimy uży wanych dziś wyrazów. Wczesny "następujący przed przewidzianym terminem' (pierwotnie: ² "nie za późny, w samą porę' ***) jest derywatem od wyrażenia Syntaktycznego u! czas, jego archaiczny już dziś homonim wywodził się od rzeczownika wczas i miał znaczenie wygodny' (..Sposób życia wczesny i wygodny”. Kłok. Turk. 168; „Do najwcześniejszych gościa pokojów prowadzą Pot. Arg. 214, L), w niektórych zaś kontekstach — 'dobrej miary' („W sukni Wczesnej chodził, ani w ciasnej, ani w szerokiej '. Kosz.

Lor. 109; „But do nogi twej zawsze wczesny rad kupujesz”. Bach. Ep. 55.

L). Wygodny w użyciu współczesnym nawiązuje do rzeczownika wygoda, natomiast^ formacja homonimiczna pochodziła od czasownika wygodzie (komu jEfżaspokoi ć czyjeś wymagania'¹⁰¹. Kres żywotności obu wyrazów wczesny <C wczas i wygodny <Zwygodzić przypada także na XIX w. fi Można ibyłoby naturalnie wskazać i takie przykłady par homonimicz-nycŚ, które zostały wyeliminowane z polskiego słownictwa znacznie dawniej. ' Nie przetrwała chyba wieku XVI opozycja homonimów: wykrot "drzewo, wyrwane z korzeniami przez wiatr’ (związanego etymologicznie zjedzeniem kręt-) i wykrot (z oboczną postacią wykrok ’-.vykroczenie, przestępstwo : „Od królestwa wykrot zowiemy tyrańatwem”. Petr. Pol.

220, L.). Procesem siedemnastowiecznym jest zanik rzeczownika wzór (<" toz - orać) 'pas uprawnej, zaoranej ziemi”^1,1, homonimicznego wobec słowa ;tozor "model” (<Ciozierać).

O wiele rzadziej się zdarza, że proces dehomonimizaeji doprowadza do usimięcia obu wyrazów tożsamych brzmieniowo. Tak właśnie zostały wy-ehrnińowane pary polisty "obfitujący w pola” („Kraj (...) polisty (...) i nadzwyczajnie żyzny”. Berw. Poezje II, 7, Dor.) — i polisty “mający duże poły” („To mi mignął rękaw Zosinego kontusza (...), to niebieska polista sukienka” . Kaczk. Murd. I, 97, Dor.) oraz arcydzielny 'bardzo dzielny” lub "mający znaczną siłę, skuteczny’ (o przedmiotach)¹⁰³ — i arcydzielny “będący arcydziełem” ¹⁰⁴.

^MtMożli\ve, że w tym przestarzałym już w XIX w. znaczeniu użył wyraża podróżny Juliusz Słowacki w znanym dwuwierszu: „Jest u nas kolumna w Warsza-wie, na której u siadają podróżne żurawie”. Lir. 226, Dor. '(będące) po drodze . In-~-terpretacja bowiem "żurawie podróżujące’ czy 'będące w podróży’ wydaje się nie-;naturalna.

^uf „Zapłata ma być wczesna, tj. swego czasu dana”. Petr. Ek. 108, L

Mij^Rzemieślnicy mają być w swej profesji (...) na czas wygodni i słowni . Haur Ek. 176, L.    _

‘O „Pług nad Szląskiem górzysty wzór orze”. Mlask. Rył. 2; „Potrzaśniesz naprzód k/Wolniejszy wzór żytem”, ibid. 176, L.    _ . .

*•*. „Przyszedł jej na myśl środek pewien arcydzielny, uniwersalną prawie w święcie całym posiadający siłę”. Orzeszk. Pompal. 266, Dor.    .

im ,,Dlatego tak szybko doszło się do stopnia arcydzielnego we większości kart Eneidy, że to wszystko pierw było w kronikarskich rapsodach”. Norwid, Milcz. 405, Dor.

207

1

•* „Sam jeden panował wszystkim i przetoż łatwiej wszystkiego dowiódł, gdy mu nikt nie przekaził; lecz póki mu też przeszkadzał Zbigniew, jakie wnęfcrzne walki bywały za niego”. Biel. 90.

*• „Upusty gnojem, tarasem, darniem opatrzyć”. Haur Sk. 146, L.

2

„Więzień, choć w smutnym tarasie, jednak o rychłym wyścia tuszy czasie” Zab. XV/2, 1777, s. 363, Dor.); por. też do dziś używany czasownik tarasować "Zapierać, zamykać’, dawniej też ‘więzić’.

P Por. przykłady szesnasto wieczne: „Godności nie patrzano ni na szaty celne”. Stryjka Wjaz. C; „Celny a przedni”. Stryjk. Kron. A.; „Celny a zacny”. Wuj. NT 330 Sł Sz. — i dziewiętnastowieczne: „Kilkanaście korcy celnej pszenicy w poślad wmięszał”. Rzew. H. Pam. 442; „Za najcelniejszą krasawicę we wsi uchodziła”. Krasz. Jerm. 42, Dor. Przymiotnik wywodzi się od rzeczownika cel ‘najlepsza część, kwiat czego* („Sam cel stada”. Oss. Wyr., L).