Utylitaryzm 1

51. Utyiitaryzm i tendencja w literaturze

Pozytywizm

W krytyce Uteragkiej XIX wieku, termin .tendencja” polskie jej odpowiedniki: „dążność” i „cel" oraz rzadziej występujące „użyteczność”, „utylitarnym” i „idea dzieła literackiego”)- służył przede wszystkim do opisu i postulowania utworów literackich o dydaktycznym profilu. Najczęściej kategoria ta określała powieść cechującą sj® dydaki^Tmerfi (roman a these), czyli powieść współczesna o tematyce społecznej z j^rm-mar-ynie ukształtowaną ideą, oraz takiż dramat (szczególnie komedię). Modyfikaf-je znaczeniowa zakresu tendencyjności wiązały się' ż przemianami tvch odmian warunkowych oraz ze zróżnicowanym stosunkiem do rozmaitych form dydaktyzmu.

Po polskiej krytyki literackiej kategorie tendencji i tendencyjności wkraczają w okresie nuęazypowstaniowym (na początku wieku, mówiąc o ukształtowaniu się literatury dydaktycznej, posługiwano się terminem „cel”, później, aż do lat 40 włącznie- „dążność”). W lłataah~~40~lerrnin „tendencja” obejmował zarówno ogólny cel dzieła literackiego, jak i szczegółowe jego realizacje, zgodne z potrzebą chwili. Wówczas to termin ten i i epitet _| ^tendencyjny” powiązały się z powieścią współczesna poruszająca, problematykę społeczną. latach 50/XIX w. z tendencją i tendencyjnością, krytyka literacka wiąże pojawiającą się w Sutw*^    ustaw społecznych" t|. w zakres znaczeniowy omawianych pojęć

wr.hrwTTTiWnienie aksjologii świata przedstawionego, w której dominuje negatywny stosunek jo prezentowanych obrazów życia społecznego.

W_latach 50 zaczyna się także ujawniać wartościujące ujęcie kategorii tendencji i tendencyjności, które przybierają charakter pejoratywny bądź są zależne od stanowiska krytyków. Charakterystyczny dla togo okresu sposób rozumienia pojęcia „tendencja” przedstawił H. Lewestam w sporze o powieść Kraszewskiego „Dwa światy”. Wyraził on swą dezaprobatę dlalendencyjńości, mówi że

Ifałda tendenójś w sztuce ma w sobie cechę chwilową i przemijającą bo zwraca się do chwilowych usposobień masy. Każda tendencja w utw. to dydaktyka uzmysłowiona, bo występujący z jakimkolwiek szczegółowym dążeniem artysta swoje indywidualne przekonanie wlać usiłuje w przekonanie ogółu.

T na takiej podstawie Lewestam odrzuca powieść o aktualnej problematyce społecznej. aprobuje jedynie tzw. powieść filozoficzną, która miałaby się zajmować ogólnoludzką problematyka moralno - religijną. Jego oponenci, którzy nie podpisują się pełnymi nazwiskami - bronią jednak praw i obowiązków literatury do zajmowania się aktuakmni zagadnieniami społecznymi i uważają tendencyjność źa jedna z podstawowych jej wartości-główną podstawę wartości dzieła. Uważają że dążność jest niezbędna i powinna być w każdym utworze.

W okresie no powstaniu styczniowym zakres użycia kategorii tendencyjności i związanych z nią pojęć jest taki sam jak w okresie międzypowstaniowym. Jedynie czasem spotykamy - w dobie istnienia pozytywistycznej powieści tendencyjnej — próby oddzielenia od siebie pojęcia tendencji i tendencyjności. Pewien nie podpisany recenzent „Cnotliwych” Elizy Orzeszkowej wyjaśnił te dwa pojęcia

Ctendencja powieści to utwór w którym zamyka się pewna całość poglądów autora na życie;

(Jg> /tendencyjność - polega na pewnym założonym, naprzód założeniu, którego autor usiłuje dowieść.

Pod koniec lat 60 i z poczTTD pozytywistyczna kampania o .mowa” literaturę przywołuje poj. Tendencyjności w sposób bardziej sprecyzowany i anrohatvwnv tworząc nowy program literatury sensu stricte tendencyjnej.

Kiedy Orzeszkowa w swych Kilku uwagach nad powieścią mówi że powieść tendencyjna jest „najpowszęchnieisza i najbardziej łubiana” ma na myśli jeszcze powieśoi

1