img006 (70)

190 Rozwój po Śląsku: procesy kapitalizacji kullury w śląskiej społeczności górniczej

związana z religijnością". Obok krzewienia wartości narodowych, Kościół pełnił wobec społeczności funkcję integracyjną, wzmacniając solidarność grupową Ślązaków, łagodził także konflikty etniczno-klasowe i kreował obywatelskie postawy. Znaczenie Kościoła dla funkcjonowania społeczności podkreślają także sarni mieszkańcy:

Tożsamość ludzi się gubiła, ludzie się gubili, zatracali swoją tożsamość, a w Radzionkowie trwali przy wierze, a związek ludzi Radzionkowa z wiarą i kościołem jest bardzo głęboki i sądzę, że bezpośredni wpływ na sposób myślenia i zachowania lego społeczeństwa obywatelskiego, nawet po roku 1989 (...), ma kościół (fok. 2).

Główną rolę w Radzionkowie to odgrywa również kościół. Akurat mieliśmy szczęście do takicli proboszczów, którzy wokół kościoła jednoczyli parafian, wiele się działo, i naprawdę, taki jaki śpiew jest w Radzionkowie, w tym kościele i laka obecność jak jest w radzionkowskirn kościele, to inne parafie mogą zazdrościć. To naprawdę, śpiew jaki tu jest. to mury się ruszają. I to się przenosi leż poza kościół, (o poczucie takiej wspólnoty (fok. *1).

Dużym osiągnięciem księży radzionkowskich jest to, że wiele osób przychodzi na nieszpory, co w innych miejscowościach kościoły świecą pustkami. A jest to, tkwi to w tradycji mieszkańców, że ludzie wychodzą z lego domu, na te nieszpory, tam się spotykają z sąsiadami czy ze znajomymi, gadu gadu, a potem milo jest przyjść do domu i usiąść do kaw-)’, bo lepiej smakuje, to jest lakie fajne (fok. 3).

W świetle interesujących nas tutaj procesów szczególnie istotne jest to, że: „(...) życie społeczno-religijne parafii przebiegało w ramach różnorodnych stowarzyszeń i organizacji, od ściśle kościelnych, po świeckie (...). Przyczyniło się to niewątpliwie do wzrostu aktywności społecznej i kształtowania warunków podmiotowego uczestnictwa w życiu społeczności parafialnej oraz w szerszych kręgach społecznych. Umacniało też poczucie odpowiedzialności za losy i dzieje własnej społeczności” (Świątkiewicz 1997: ‘10).

Stąd tradycje samozorganizowania Ślązaków - źródła podają, że w XIX wieku wiele było na Śląsku rodzimych organizacji, zarówno o zawodowym (związki zawodowe), religijnym, jak i społeczno-kulturalnym charakterze (czytelnie, chóry, koła śpiewacze, niezwykle popularne teatry amatorskie i tym podobne)¹⁵. Powstawały także spółdzielnie kredytowe i koła samopomocowe. W XIX wieku rozwinęło się na Śląsku czytelnictwo, a popularnym sposobem spędzania wolnego czasu było wspólne czytanie na glos (Świątkiewicz 1997; Knosala 1926; Krawczyk i in. 2006; Bartkowski 2003).

Podsumowując charakterystykę regionalnego podłoża historycznego, należy podkreślić kilka podstawowych elementów. Przede wszystkim zwraca uwagę

" Interesującą analizę religijności na (iórnym Śląsku zawiera publikacja Wojciecha Świątkiewi-cza Tradycja i wybór... (1997).

■' Wyczerpującą analizę aktywności społecznej na Górnym Śląsku w XIX wieku stanowi praca lanusza Wycislo (1989).

wspomniane „zamknięcie do wewnątrz” społeczności, z czym wiąże się wiele zjawisk społecznych i kulturowych. Jednoczesne poczucie dumy i wstydu przesądzało o podmiotowej orientacji radzionkowian wewnątrz wspólnoty i jednocześnie uległości i podporządkowaniu wobec instytucji władzy i układu zewnętrznego jako całości. W społeczności wytwarzał się silny kapitał wiążący, brakowało jednak kapitału pomostowego. Innymi słowy, relacje horyzontalne zacieśniały się, podczas gdy relacje pionowe charakteryzował rosnący dystans. Znajdowało to odzwierciedlenie w specyfice przywództwa lokalnego. Relacje takiej nieformalnej władzy miały zazwyczaj bardzo równoprawny charakter, wynikający z przewagi kapitału wiążącego: proboszcz organizował życie społeczności zawsze wspólnie Z mieszkańcami. Uwidacznia to znaczenie takiego lidera, jak na przykład proboszcz, który nadawałby tradycyjnym skłonnościom do samoorganizacji i współpracy określony kierunek i mobilizował mieszkańców do działania.

Jak skrzywdzone przez rodziców dziecko, które musi samo zadbać o siebie, Ślązacy postanowili radzić sobie sami, w ramach swoich społeczności sąsiedzkich. Przyjmując postawę dystansu wobec środowiska zewnętrznego, angażowali się w życie lokalnej społeczności. 'Iakie „zaniknięcie do wewnątrz” stanowiło formę podmiotowości - niezależnie bowiem od zmieniającego się kontekstu polityczno--kulturowego Ślązacy „byli u siebie” i w pewnym sensie - przez działalność społeczną i kościelną - również „rządzili u siebie”. Jednocześnie rodzimi mieszkańcy Górnego Śląska byli pozbawieni podmiotowości w ramach szerszego systemu społecznego. Państwo narodowe - nieważne, czy polskie, czy niemieckie - dyskryminowało Ślązaków politycznie, społecznie, kulturowo i ekonomicznie.

Podmiotowość Ślązaków „na swoim terenie”, ich zdolność samoorganizowania się oraz odpowiedzialność za losy społeczności są tymi elementami śląskiej tożsamości, które w świetle koncepcji rozwoju alternatywnego wydają się szczególnie cenne. Wspomniana „dupowatość”, uległość i podporządkowanie ludności śląskiej oraz jei skłonność do „zamykania się do wewnątrz” stanowią jednakże istotne bariery alternatywnie rozumianego rozwoju. Śląska tradycja stanowiła tu bez wątpienia pewien potencjał, jedynie uruchomienie odpowiednich jej składników pozwoliło na rozwój Radzionkowa. O ostatecznie „upodmiotowiającym" działaniu śląskiej tradycji zadecydowały zatem inne elementy zespołu uwarunkowań i czynników.

6.3. „Z dofu na powierzchnię" - o specyfice społeczności górniczej

Historia gospodarcza Górnego Śląska zadecydowała o profilu tutejszych społeczności - nazywanych w literaturze przedmiotu społecznością zawodową lub po prostu społecznością górniczą. Przyjmuje się za Martinem Hubnerem (1975), że społeczność taką charakteryzuje zespól następujących cech: (I) izolacja