img003 (62)

184 Rozwój po Śląsku: procesy kapitalizacji kultury w śląskiej społeczności górniczej

nych, unowocześnienie sfery produkcji, indywidualna własność gospodarstw oraz poczucie odpowiedzialności za nic wydają się jednymi z najważniejszych czynników odpowiedzialnych za powstawanie struktur społeczeństwa obywatelskiego. Jeden z respondentów, wskazując na element upodmiotowienia społeczności związany z jej uprzemysłowieniem i rozwojem cywilizacyjnym, zauważa:

Śląsk hyl zawsze nowoczesny. Wyjeżdżali [Ślązacy - przyj). M.K.j. uczyli się przede wszystkim, uczyli się tego przemysłu zachodniego i go tutaj na te ziemie przywozili i go wszczepiali (...). I myślę właśnie, że przede wszystkim rozwój przemysłu (...) zdecydowanie z rozwojem przemysłu nastąpiło upowszechnienie nauki i myśli technicznej, co spowodowało rozwój społeczności i już. wtedy zdecydowany rozwój lego społeczeństwa obywatelskiego. Bo to się wiązało (fok. 2).

Uwagę zwraca jednakże ciągle poczucie braku zaufania ze strony innych („obcych”, Niemców, Polaków), które powodowało zamykanie się „do wewnątrz" społeczności. Połączenie dumy z doświadczeniami licznych upokorzeń i niezrozumienia wytwarzało w Ślązakach orientację na małe grupy społeczne, przy jednoczesnym wyłączaniu się z uczestnictwa w życiu społecznym na poziomie makrostruktur (por. Świątkiewicz 1997, Bartkowski 2003). Jan Rzyinełka, wieloletni śląski poseł, wskazuje na wycofanie Ślązaków, ich - jak to określa za Kazimierzem Kutzem - „dupowatość”, określając tym mianem „rodzaj pokory przeradzającej się w bierność zbiorową” (Rzyinełka 1995: 92). Kwestię tę doskonale ilustrują także wypowiedzi uczestników przeprowadzonych w Radzionkowie wywiadów grupowych. Respondenci twierdzą, że radzionkowianie, tak jak i reszta Ślązaków, nie potrafią być przebojowi, bo - jak ujął to jeden z badanych -„Każda władza daje w tyłek tym, co za wysoko podskoczą”. Ślązaków cechuje więc równolegle także ostrożność i dążenie do podporządkowania jednostkom zajmującym w strukturze społecznej wyższe pozycje. Stąd też, jak mówi jedna z uczestniczek badań:

Wolą za kimś iść, nie wysuwać się z. szeregu, nic przed orkiestrę. Żeby sam pierwszy pociągnął, to jest trudniej, ale jak ktoś się znajdzie, kto pociągnie, to tak. Jak ktoś pociągnie, to jeden za drugim pójdzie (fok. -I).

Podporządkowanie Ślązaków ma charakter utrwalonej orientacji i wynika bezpośrednio z doświadczeń historycznych regionu. Śląska ludność niemal zawsze była bowiem podporządkowana grupom z obcego kręgu kulturowego. Polityka państw, w których skład region ten kolejno wchodził, zawsze odsuwała ludność rodzimą nie tylko od uczestnictwa w życiu publicznym, ale także od stanowisk kierowniczych w sferze pracy, niszcząc wszelkie aspiracje przywódcze. Najpierw był „dobry pan", książę, niemiecki właściciel, potem polski kierownik - Ślązak zawsze pozostawał na podporządkowanej pozycji. Sami badani wyrażają to w ten oto sposób:

Kiedyś był ten stolarz, ten kucharz, ta krawcowa i każdy się tego zawodu trzymał i jakby jakaś zmiana miała być na coś inne, to już. bardzo ciężko... a te wszystkie stanowiska jakieś kierownicze raczej ludzie z zewnątrz tutaj obejmowali. I myśmy się tak podporządkowywali. I teraz, żeby coś ze swoim wyjść, jakąś swoją inicjatywę czy coś, to bardzo ciężko (lok. 2).

Ślązacy nie są przebojowi. Zawsze się mówiło, że „Ślązok do roboty, a Polok do rządzenia". Ślązak bel do roboty, więc bojaźliwi są (fok. 4).

Orientacja na podporządkowanie przenosiła się na dzieci, które socjalizowały ją od najmłodszych lal. Z domu wynoszono postawę uniżoności wobec autorytetów, posłuszeństwa i absolutnego podporządkowania starszym członkom rodziny i społeczności, niechęć do wartości indywidualistycznych, unikanie konfliktu oraz brak potrzeby osiągania (cmi for achievements\ McClelland 1961). Badani Ślązacy wspominają, że w domu uczono ich „siedzieć cicho” i „dobrze wykonywać zadaną robotę”. Zwracano uwagę na grzeczność w stosunkach międzyludzkich i właściwe odgrywanie przypisanych ról. Utrwalano ponadto przekonanie

0    podporządkowanej pozycji w strukturze społecznej, wychowując synów do roli górnika, a córki do roli jego żony (por. Nawrocki 2006). Dzieci ze śląskich rodzin utwierdzały się tym samym w przekonaniu, ż.e pozycje kierownicze są „dla innych”, a oni sami muszą ten zastany porządek zaakceptować, „nie wychylać się”

1    „robić swoje”.

Mnie się wydaje, że to nawet kwestia naszego wychowania. Rodzice zawsze wpajali dziecku zasady, to wolno, lego nic wolno, to uczciwość, powyżej się nie wychylać, za dużo nic zabierać ild. Nie są lo w tej chwili cechy dobre. Ale my to już mamy wpojone, więc nie da się inaczej (fok. 1).

ja na przykład często miałam swoje własne zdanie, aie w dużo przypadkach nie odważyłam się powiedzieć. Żeby kogoś nie ugodzić, żeby przeciwko komuś tam czegoś nic powiedzieć, także to już było gdzieś tam w nas i nie byliśmy tacy otwarci... teraz może troszkę więcej, bo świat się zmienia i każdy o to swoje walczy, ale kiedyś lam walczyć o swoje nie potrafiliśmy (fok. -t).

Nawet ksiądz zauważył, że na religii dzieci ze Starego Końca [dzielnica zamieszkana przez ludność rodzimą - przyp. M.K.) siedzą cicho, są grzeczne i nic zadają pytań, a dzieci na przykład z osiedla Knosały [osiedle w znacznej części zamieszkałe przez ludność napływową - przyp. M.K.| są odważniejsze, ale i często bezczelne. Spokojniejsze są dzieci z tych rodzin [śląskich - przyp. M.K.) (fok. 2).

Odmienność radzionkowian zauważają także mieszkańcy napływowi. Zazwyczaj wskazują oni właśnie na ich skłonności do podporządkowania, brak „prze-bojowości” i wycofanie wyrażające się niezdolnością walki „o swoje”, unikaniem konfrontacji i bezrefleksyjnym posłuszeństwem wobec obowiązujących w społeczności, a przekazywanych przez starsze pokolenia, norm. Niektórzy zwracają także uwagę na „nadmierne” - ich zdaniem - znaczenie tradycji i religii w życiu