img012 (70)

Powyższy obraz może ulegać różnym modyfikacjom. Czasem mogą w nim dominować określone czynności, czasem inne rodzaje zachowań lub poszczególne ruchy, innym razem znów występują okresy braku aktywności. Zależy to zarówno od wieku dziecka, jak też od sytuacji. Na przykład na lekcjach częściej pojawiają się czynności związane z wykonywaniem określonych prac i zadań szkolnych, na przerwach dominują czynności zabawowe i inne rodzaje zachowań. U dzieci starszych, przejawiających wyższy poziom organizacji zachowania się, czynności stają się coraz bardziej złożone. Małe dzieci wykonują prostsze czynności, zaś u niemowląt występują głównie pojedyncze ruchy.

Przeprowadzając psychologiczną analizę zachowania się, prócz omówionych wyżej pojęć opisowych, posługujemy się pewną liczbą pojęć wyjaśniających. Służą one do określania warunków i przyczyn powstawania poszczególnych ruchów, zachowań i czynności. Pojęciami wyjaśniającymi w odniesieniu do faktów występujących w zachowaniu się mogą być pojęcia dotyczące motywujących je procesów psychicznych, pojęcia odnoszące się do fizjologicznych i psychicznych mechanizmów zachowania się, pojęcia określające zewnętrzne warunki jego powstania. Zostaną one omówione w rozdziale traktującym o psychologicznej interpretacji zachowania się (patrz str. 111—151).

4. Określenie metody obserwacji psychologicznej

Przystępując do bliższego omówienia metody obserwacji psychologicznej rozważmy najpierw, czym jest obserwacja. Można ją określić jako swoisty sposób spostrzegania poznawanych przedmiotów i zjawisk. Przy obserwacji zasadniczą rolę pełnią spostrzeżenia wzrokowe, uzupełniane czasem przez niektóre inne rodzaje spostrzeżeń, przede wszystkim przez spostrzeżenia słuchowe.- Obserwacji dokonuje się za pomocą „nie uzbrojonych” narządów zmysłów przez bezpośrednie odbieranie podniet wzrokowych lub słuchowych pochodzących od danego przedmiotu lub zjawiska. Przeprowadzając obserwacje posługujemy się nieraz pewnymi przyrządami i aparatami, dzięki którym poczynione spostrzeżenia są dokładniejsze i bardziej wyraziste. Przykładem obserwacji tego typu są obserwacje prowadzone przez mikrobiologa za pomocą mikroskopu lub dokonywane przez astronoma za pośrednictwem teleskopu lub lunety.

Jednym z celów obserwacji jest sporządzenie opisu badanych zjawisk. Jak zaznacza Władysław Zaczyński, opis „może być prostym rejestrem cech i zjawisk, a może być również ich korelacyjną charakterystyką, w której ujęte zostały wszystkie możliwe powiązania między poszczególnymi częściami danej całości".¹ Dokładny opis uwzględniający istotne właściwości obserwowanych zjawisk pozwala na wyróżnienie ich głównych rodzajów oraz dokonanie klasyfikacji zgodnie z określonymi kryteriami ich podziału.

Obserwacja polega na spostrzeganiu przedmiotów lub zjawisk. Należy jednak zaznaczyć, że nie każde spostrzeganie jest obserwacją. Nie będzie nią spostrzeganie spontaniczne, oparte na uwadze mimowolnej, którego przedmiot wyznaczają aktualnie działające podniety zewnętrzne. Spostrzeganie takie bywa zazwyczaj krótkotrwałe, jego przedmiot ulega zmianom wraz z ustaniem działania podniet powodujących skupienie uwagi

Wielu autorów zaznacza, że obserwacja jest spostrzeganiem systematycznym i planowym. W ujęciu W. Szewczuka „obserwacja to świadome, systematyczne i planowe spostrzeganie przedmiotów, zjawisk, procesów, zdarzeń, bezpośrednio (głównie za pomocą wzroku) lub pośrednio za pomocą specjalnych przyrządów".^{2 3} Według Z. Zaborowskiego „obserwacja jako metoda naukowa jest planowym i systematycznym spostrzeganiem ściśle określonych przedmiotów i zjawisk celem dokonania ich opisu lub charakterystyki”.⁵

Obserwacja to spostrzeganie zamierzone, którego przebieg wyznaczył jej cel. Ustalamy go przed rozpoczęciem obserwacji. Cel ten może łączyć się z podjętą problematyką badań naukowych lub też wynikać z praktycznych zadań, które ma ona realizować.

Cel obserwacji stanowi podstawę ustalenia jej planu. Plan jest istotnym składnikiem obserwacji, dlatego określamy ją jako spostrzeganie nie tylko zamierzone, lecz też planowe. Plan obserwacji wyznacza treść i kolejność spostrzeżeń, niezbędnych do poznania danego przedmiotu. Plan obserwacji może przyjąć formę schematu istniejącego w świadomości obserwatora lub mieć postać pisemnie opracowanego przew odnika, którym posługujemy się przy dokonywaniu obserwacji.

Spostrzeżenia czynione w trakcie obserwacji mają zazwyczaj charakter selektywuiy. czyli ograniczają się do niektórych tylko cech obserwowanego przedmiotu lub zjawiska. Rodzaj cech, na które skierowujemy u wagę podczas obserwacji, zależy od jej celu. W zależności od przyjętego celu obserwujemy jakąś jedną wybraną cechę lub ich zespół. Nic jest to jednak obserwacja całego przedmiotu lub zjawiska, lecz śledzenie jego niektórych

23

1

WI. ński: Praca hacUmgzu nauczyciela. jw„ s. 79.

2

^J W. Szeiiyćzuk: Psychologia. Zarys podręcznikowy. T. I, jw., s. 72.

3

•' Z. Zaborowski: Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, jw., s. 174.